Vikan - 20.03.1975, Blaðsíða 38

Mikill áhugi er meðal almennings um
alls konar þjóðlegan fróðleik: þjóðsögur,
þulur, þjóðlög og þjóðhætti. Hallfreður
Örn Eiríksson þjóðsagnafræðingur hefur
undanfarin ár starfað að söfnun þjóð-
Jræða ibundnu máli og óbundnu á vegum
Stofnunar Árna Magnússonar. Við
hittum Hallfreð að máli og fengum að
láni hjá honum til birtingar örlitið sýnis-
horn af þeim aragrúa þjóðfræða, sem
hann hefur dregið saman.
Þaö var áriö 1852, að fyrst kom
út safn islenskra þjóösagna, sem
þeir Jón Árnason (1819 — 1888) og
Magnús Grimsson (1825 — 1860)
höföu safnað. Ahugi þeirra á
söfnun þjóösagna hefur veriö
rakinn til ævintýrasaf ns
Grimmsbræðra. Verulegur
skriöur komst þó ekki á söfnun
þjóðsagna hérlendis, fyrr en dr.
Konrad Maurer safnaði þjóö-
sögum og ævintýrum víöa um
landiö sumariö 1858, og gaf út i
þýskri þýöingu tveimur árum
siöar. Jón Sigurösson skrifaöi lof-
samlegan ritdóm um þetta safn
dr. Maurers i Ný félagsrit, og
vakti ritdómur Jóns islendinga til
vitundar um gildi slikrar
söfnunar. Dr. Maurer lofaði aö
greiöa fyrir frekari útgáfu
islenskra þjóösagna á frum-
málinu i Þýskalandi, og á árunum
1862 — 1864 komu út i Leipzig tvö
bindisafns Jóns Árnasonar. Eftir
það hafa komiö út nokkrar út-
gáfur af safni Jóns, og visindaleg
heildarútgáfa á safni hans sá
dagsins ljós á árunum 1954 — 1958
i fimm bindum. Fyrstu tvö bindin
eru aö stofni til sama safn og
bindin tvö, sem út komu I Leipzig
tæpum hundrað árum áöur, en
seinni bindin þrjú*. eru áöur
óprentuö handrit. Áriö 1961 kom
svo út sjötta bindiö i safni Jóns,
og er þar áöallega um aö ræöa
ýmsar skrár.
Siöan Jón Árnason hóf söfnun
sina hefur veriö safnaö miklu af
alls konar þjóöfræöum: þjóö-
sögnum, þulum, gátum, máls-
háttum, lausavisum og ööru
bundnu máli auk þjóölaga, og
fyrir u.þ.b. áratug hóf Hallfreöur
örn Eiriksson aö hljóörita þjóö-
fræöi á vegum Stofnunar Arna
Magnússonar. Vikan tók Hallfreö
Örn tali á dögunum og innti hann
eftir starfi hans. Við beindum
þeirri spurningu til Hallfreöar,
hvaöa gildi söfnun þjóöfræöa
hefði.
— Mikilvægt er, aö þjóösögur
og önnur þjóöfræöi varöveitist, til
þess að yngri kynslóöin geti
fræöst um næstu kynslóöir á
undan, svo aö tengslin viö for-
tiöina rofni ekki, þvi aö mjög
erfitt er aö gera sér grein fyrir
framtiöinni, ef litiö er vitað um
fortiöina. 1 þjóösögum og öörum
þjóöfræðum kynnist fólk
hugsanagangi forfeöra sinna og
afstööu þeirra til lifsins, eins og
hún kemur fram i þeim. Þjóösög-
umar fjalla margar um sam-
mannleg vandamál, og sem dæmi
um slikt má nefna sögurnar um
samband stjúpbarna viö stjúpfor-
eldri. Þá er einnig rétt aö benda á
þá varúö I umgengni viö landiö,
sem fram kemur i huldufólks- og
álagablettssögunum. Kannski
þaö sé þessum sögum aö þakka,
aö landiö hefur ekki verið rúiö
algerlega. Auk þess aö hafa sögu-
legt og siðfræöilegt gildi, hafa
þjóösögurnar skemmtigildi: þær
eru vel saman settar, flestar
stuttar og aögengilegar. Einnig
eru þær ómetanleg heimild um
frásagnarlist. 1 þeim hefur þjóöin
oröiö, eöa sá hluti þjóö-
arinnar, sem best kann aö segja
sögur. Máliö á sögunum er auöugt
og frjótt, og þess vegna hafa þær
mikiö uppeldislegt gildi. Þvi
miöur hafa tengsl þeirra, sem eru
aö alast upp, viö sagnamennina
rofnaö viö þaö, aö mörgu gamla
fólkinu, en gamla fólkiö er oft
bestu sagnamennirnir, hefur
veriö komiö fyrir á elliheimiium.
Fátt getur komiö i staöinn fyrir
lifandi tungutakiö i gömlu stór-
fjölskyldunum. Eitt af hlut-
verkum þjóösagnafræöings er aö
reyna aö brúa kynslóöabiliö, og
hlutverk sitt rækir hann meö þvi
annars vegar aö safna þjóö-
sögum, helst aö hljóörita þær, svo
aö frásagnarlist einstaklingsins
fái notiö sin^og hins vegar með
þvi aö sjá um útgáfur á þjóö-
fræöuhum, einkum á hljóm-
plötum til aö öllu sé til skila
haldiö. Benda má á, aö söfnun
þjóöfræöa kemur vitaskuld þvi
aðeins aö fullum notum, aö fróö-
leiknum sé komiö áleiöis til
þjóöarinnar. Útgáfa sem þessi
gæti aö öllum likindum staðið
undjr sér sjálf. Til dæmis má
benda á þaö, aö þjóölög eru bein-
linis oröin söiuvara, og undan-
farin ár hefur veriö safnaö miklu
af þjóölögum viös vegar um
landiö, sem nokkuö beint viröist
liggja viö aö gefa út, auk dæma
um frásagnalist á hljómplötum.
Þá Væri einnig æskilegt aö koma
á kennslu i þjóösagnafræöum viö
Háskóla íslands, og vonandi
kemst skriöur á þaö mál, áöur en
langt um liöur, en þar yröu
menntaöir menn, sem gætu kennt
átthagafræöi og haldiö námskeiö,
m.a. I Fósturskólanum. En allar
frekari framkvæmdir i þessum
mdlum eru auövitaö komnar
undir fjárveitingavaldinu.
Hallfreöur var svo vinsamlegur
aö lána okkur fdein sýnishorn úr
safni sinu, Sagnamenn hans voru
Sigurbjörn Snjólfss. fyrrv. bóndi
Gilsárteigi, Eiöaþinghá', Gisli
Helgason fyrrum bóndi i Skógar-
geröi, Fellahreppi, Fljótsdals-
héraöi, Stefán Jónsson fyrrum
bóndi i Hliö I Lóni og ólina ísleifs-
dóttir fyrrum húsfreyja á Geira-
stööum, Tunguhreppi, Fljótsdals-
héraöi. Hallfreöur hljóöritaöi
flutning þeirra sumariö 1964 og er
textinn prentaöur orörétt, eins og
þau fluttu hann. _
GIsli llelgason:
Riðið á isi
Steindór Hinrikss., sem lengst af
var kenndur viö Dalhús, var
mesti garpur i feröalögum og fór
margar svaöilfarir. Einu sinni
var hann á ferö upp, austan
Lagarfljóts, upp i Fljótsdal, kom
aö Hafursá. Þá var Lagarfljót
nýlagt, sumir segja meö nætur-
gömlum Is, sjálfsagt hefur þaö nú
verið, hefur nú ísinn veriö eldri.
En hann var svo lélegur, aö þaö
datt engum i hug aö fara yfir
þarna á honum og sist meö hest.
Steindór var eitthvaö, haföi eitt-
hvaö svolitiö i kollinum, eins og
ekki var nú óvanalegt, vissi þaö,
aö Siguröur stórbóndi á Hafursá
átti æviniega brennivin og \
heimtaöi þaö af honum meö
frekju. Og... En Siguröi sýndist
hann hafa nóg i kollinum og
kvaöst ekkert brennivin eiga.
Steindór sagöi, aö: „Jæja ég
ætla... ég þarf ekki, er ekkert á
þaö kominn, þó aö þú timir ekki
aö gefa mér I staupinu, þá held
ég, aö hann Sölvi á Arnheiðar-
stööum geri þaö. Ég skrepp bara
norður og, og fæ eitthvaö hjá
honum.” Þaö voru þarna tveir