Vikan - 06.12.1979, Side 76

SKÁLDH)
KRISTS
UNDARLEG ATVIK LVIII
jgp' ----
| ^
A. A

ÆVAR R. KVARAN
Árið 1652 komu vermenn nokkrir um vetur að bæ
einum á Hvalfjarðarströnd og höfðu með sér hesta.
Þeim þótti erfitt að fá fóður handa þeim sums staðar
þar sem þeir gistu, því heyskortur var mikill. Þegar
vermennirnir komu nálægt staðnum, sáu þeir að
maður nokkur var að hýsa hesta. Hann var glaðlegur í
yfirbragði, en fátæklegur til fara, mikill vexti en lura-
legur, stirðlegur og þeldökkur yfirlitum. Þeir þottust
vita að þetta mundi vera hestamaður. Þegar þeii hittu
manninri köstuðu þeir á hann kveðju enspurðu liunn
ekki að nafni. Þeir ávörpuðu hann:
„Ertu hestamaður hérna?”
„Og stundum er það nú.”
„Hvernig er að fá hey hérna?”
„Það liggur nú ekki á lausu.”
„Steldu nú heyi handa hestunum okkar.”
„Það má ég ekki, því það væri ótrúmennska við
húsbændur mína.”
„Það þarf ekki að bera á því.”
„Ég veit ekki heldur hvort ég get gert það.”
„Jú jú. Þú hlýtur að geta það fyrst þú ert
hestamaður hérna. Við skulum í staðinn gefa þér bita
af mötunni okkar í kvöld, þegar við förum að borða.”
Hestamaður færðist lengi undan að verða við bón
þeirra, en þó fór svo að lyktum að hann hét að
liðsinna þeim eitthvað og sagði þeim að koma m-ð sér.
Fóru þeir svo allir góðan spöl frá bænum þargað til
þeir komu aðhúsgafli nokkrum. Þar kom hestiinaður
með nægilegt hey handa hestunum.
Vermennirnir fóru nú heim með hestamanni og
báðu hann að gangast fyrir þvi við bónda að þeir
fengju að liggja inni um nóttina.
Hestamaður gekk inn og kom að vörmu spori aftur
og sagði að þeir fengju gistingu. Hann fylgdi nú
vermönnunum inn í baðstofu og í annan enda hennar.
Þeir höfðu með sér malsekki sina og tóku brátt að
snæða. Þeir buðu hestamanni bita, eins og þeir höfðu
lofað honum, en hann kvaðst ekki matarþurfi, þvi
hann hefði nóga fæðu. Þó varð það úr að hann þáði
dálítinn bita hjá þeim.
Hestamaður sat allt kvöldið með vermönnunum og
skrafaði við þá um alla heima og geima. Þar bar margt
á góma og voru vermenn ekki ávallt sem orðvand-
astir, svo að hestamaður setti stundum ofan i við þá.
Þá furðaði mjög á, þvi hve hestamaður var skynsamur
og skemmtilegur i tali og frábærlega oröheppinn.
Leið nú vakan og undu vermenn hag sínum hið
besta. Eftir kvöldverð kom kona fram úr húsi í hinum
enda baðstofunnar, stór vexti og sköruleg. Hún gekk
að hestamanni og sagði að þaö færi að líða að hátta-
tíma. Hann stóð upp sk;ótlega og sýndist gestunum
hann þá vera með tignarsvip allmiklum. Hann skildi
eftir opið hús þeirra og opnaði hús i hinum enda
baðstofunnar, tók þar bækur og hóf þegar húslestur.
Duldist vermönnum nú ekki lengur að þetta var
sjálfur húsbóndinn sem var prestur. Þóttust þeir hafa
orðið ósvinnir og talað margt um kvöldið, sem þeir
fegnir vildu hafa ósagt látið.
Um morguninn snemma voru þeir á fótum. hittu
prest, þökkuðu honum greiðann og báðu hann fyrir-
gefningar á allri breytni sinni. Þeir tóku og upp hjá sér
peninga og vildu borga honum heyið. En prestur vildi
enga borgun þiggja og kvaðst ekki hafa gert þeim
þetta bragð í þeim tilgangi aö hafa af þeim fé, heldur
hefði hann ætlað að sýna þeim hvernig þeir ættu að
hegða sér þegar þeir kæmu á bæi þar sem þeir væru
ekki kunnugir. Þeir ættu þá að gera boð fyrir hús-
bóndann og hitta hann sjálfan ef hægt væri. Tjá
honum vandræði sín, ef nokkur væru, og biðja hann
ásjár. En varast skyldu þeir að biðja nokkurn mann að
stela handa sér, hve litiö sem það væri. Þeir skyldu
reyna að koma fram eins og siðgóðir og vandaðir
menn, bæði til orða og verka. Loks sagði prestur við
vermennina að hann skyldi ekki erfa hegðun þeirra
við þá og gætu þeir farið hvert á iand sem þeir vildu
fyrir sér.
Vermennirnir stórskömmuðust sin fyrir presti,
kvöddu hann síðan með þakklæti fyrir sig og létu, að
sögn, heilræði hans aldrei sér úr minni liða. Því næst
tóku þeir hesta sina og héldu leiðar sinnar.
Það var reyndar auðskilið að þeim þætti allmikið til
þessa manns koma, þvi það var enginn annar en mikil-
mennið séra Hallgrímur Pétursson, sálmaskáldið
ódauðlega.
Það er almennt talið að séra Hallgrimur hafi fæðst
um 1614 en óvist hvar, hvort heldur að Hólum i
Hjaltadal eða þar i grennd. Hitt vita menn að hann
var að Hólum í uppvexti sinum og lærði þar bæði að
lesa og skrifa. Þar var hann einnig settur í latínuskóla
um svipað leyti og Þorlákur Skúlason varð biskup.
Þegar Hallgrímur hafði verið um hríð í skólanum
henti hann sá ungæðisháttur að koma sér út úr húsi
hjá þeim sem stólnum réðu. Kann að vera að ástæðan
hafi verið vegna einhvers kerskniskveðskapar. Að
minnsta kosti var tekið svo hart á þessu að hann var
látinn fara úr skóla.
Þá tóku frændur hans það ráð að láta hann fara
utan. Segir þar fátt af ferðum hans en þó herma góðar
heimildir að hann hafi í Kaupmannahöfn gengið i
þjónustu hjá járnsmið einum, heldur harðráðum, sem
hafi haldið hann illa.
Nú bar svo við eitt sinn sem oftar að Hallgrímur
hafði sætt illri meðferð hjá húsbónda sínum og
hallmælti honum í heyranda hljóði á ófagurri
íslensku. En svo furðulega bar þá til að þar hafði borið
að í sömu mund mann íslenskan, sem auðvitað skildi
skammirnar. Og þar var á ferð enginn annar en
Brynjólfur Sveinsson, siðar biskup.
Brynjólfi þótti orðbragðið að visu heldur magnað,
en röddin í mýkra og blíðlegra lagi. Ávítaði hann
Hallgrim fyrir að formæla með þessum hætti sann-
kristnum meðbróður sínum. Hallgrimur tók þessari
umvöndun ekki illa, en kvað hann mundu vorkenna
sér ef hann vissi að hann mætti þola alls konar illa
meðferð, högg og barsmíðar að saklausu og illan
aðbúnað annars vegar.
Þetta varð til þess að Brynjólfur tók Hallgrim tali
og þóttist finna að i honum bjuggu gáfur og réð
honum til að losna við þetta starf og leggja heldur
stund á bóknám.
En þetta endaði með því að Brynjólfur tók Hallgrim
að sér og sleit síðan aldrei tryggð við hann hvað sem á
dundi. En Brynjólfur var mikils metinn hjá heidri
menntamönnum í Kaupmannahöfn og Sjálands-
biskupi og kom hann því til leiðar með stuðningi
þeirra að Hallgrímur var tekinn í fyrsta bekk i Mariu-
skóla í Kaupmannahöfn. Hann var hverjum nemanda
hærri vexti enda eldri en sambekkingar hans, og var
því uppnefndur og kallaður „langi”. En svo vel sóttist
honum námið að árið 1636 var hann kominn i efsta
bekk.
Þá gerðist það í lífi Hallgrims sem átti eftir að hafa
örlagarik áhrif á líf hans.
Þetta ár kom til Kaupmannahafnar fólk sem hafði
verið hernumið af Alsírbúum 1627 og verið keypt úr
ánauðinni. Þetta voru 38 manns. Það var í
Kaupmannahöfn um veturinn en þar eð það skildi
ekki dönsku og skortur var þá íslenskra stúdenta til
leiðbeininga var lagt fyrir Hallgrim að lesa og tala
fyrir því guðsorð þangað til það kæmist af stað með
kaupförum til íslands.
Meðal þessa útleysta fólks var kona ein, Guðríður
Símonardóttir, úr Vestmannaeyjum, sextán árum
eldri en Hallgrímur. Hún var gift kona en maður
hennar hafði ekki verið hernuminn og því orðið eftir á
Islandi.
Á þessari konu fékk Hallgrímur svo sterka ást að
vorið 1637, þegar þetta hernumda fólk skyldi fara
heim til lslands þá yfirgaf Hallgrímur skólann og fór
meðGuðriöi til landsins.
Þau komu í Keflavik og var Hallgrimur þar um
sumarið erfiðismaður hjá kaupmanni nokkrum En
þegar þau voru nýlega komin á land ólGuðríðurbarn
og var hún þá í Ytri-Njarðvík hjá Grími Btrgssyni.
Það vildi þeim til gæfu að maður hcnnar var þá
látinn, svo brot þetta taldist einungis frillulífsbrot.
En um sumarið, þegar kaupför sigldu burt úr Kefla-
vík, hafði Hallgrimur hvergi húsaskjól. En þá komst
hann i kynni við Árna lögréttumann Gíslason að
Ytra-Hólmi og skaut hann skjólshúsi yfir hann það
sem eftir var sumars og reyndist honum hin mesta
bjargvættur alla tíð síðan.
Það var fullkominn ásetningur Hallgrims að ganga
að eiga Guðriði og er talið að Árni gengist fyrir því að
færðar voru fullar sönnur á að maður Guðriðar væri
látinn svo Hallgrímur náði að eiga hana þetta sama ár
í Ytri-Njarðvík.
Grímur Bergsson sem áður var nefndur hélt áfram
hlífiskildi yfir þeim Hallgrimi og hugðist gera enn
betur en rataði af því i ærin vandræði.
Eftir þetta vita menn ekki gerla um æviferil
Hallgrims þangað til hann varð prestur.
Um þessar mundir bjó i Stafnnesi Torfi Erlendsson.
Hann var yfirgangssamur og harðlyndur stórbokki og
hafði farið illa með presta sína. Brynjólfi biskupi
veittist af þessum ástæðum erfitt að fá presta til lang-
frama að Hvalsnesi. enda var prestakall þetta í rýrara
lagi að tekjum.
En það var einmitt i prestsleysi þarna að
Hallgrímur var til þess hvattur að fara á fund biskups
76 Vikan 49- tbl.