Vikan - 01.03.1984, Side 17

Vísindi fyrir almenning
Harry Bökstedt
Einkaréttur á íslandi: Vikan
Sá rétti f ékk
nóbelsverðlaunin
Oftar en einu sinni hafa öldur risið hátt út
af nóbelsverðlaunum. Á þaö ekki aðeins við
hin tvíbentari þeirra, eins og friöar- og bók-
menntaverðlaunin. Stórhneyksli hefur þó
aldrei hlotist af en nærri lá 1923 þegar verð-
launuð var uppgötvun insúlíns.
Frederick Banting lét sér fyrst til hugar
koma að afþakka verðlaunin vegna þess að
hann átti að deila þeim með lífeðlisfræðipró-
fessomum John Macleod. Gagnrýnin á nóbels-
nefnd Karólínsku stofnunarinnar vegna þess-
arar verðlaunaveitingar hefur verið lífseig.
Til dæmis hefur Rolf Luft prófessor, einn
nefndarmanna á seinni árum, lýst þessari
veitingu sem einhverjum verstu afglöpum í
allri sögu verðlaunanna.
Nú loks hafa verðlaunaveitendur frá því
herrans ári 1923 fengið uppreisn æru, það er í
nýútkominni bók eftir kanadíska sagn-
fræðinginn Michael Bliss, The Discovery of
Insulin (Uppgötvun insúlíns), sem tímaritið
Science getur um í september í fyrra. Eftir að
hafa grúskað í skjalasafni Nóbelsstofnun-
arinnar og annars staðar er Bliss sannfærður
um að Macleod gegndi ekki svo lítilvægu hlut-
verki sem Banting vildi ávallt halda fram —
að Macleod hafi í rauninni veriö mjög vel að
verölaununum kominn.
Það var mikið veöur gert út af uppgötv-
uninni og nóbelsverðlaununum á þeim tíma. I
byrjun þriðja áratugarins vissu menn að
sykursýki var eitthvað tengd skjaldkirtlinum.
Fjarlægðu menn hann úr tilraunadýrum gátu
þau ekki nýtt sér kolvetnin í fæðunni til
næringar, sykurmagnið í blóðinu jókst og
fljótlega bar á alvarlegum sykursýkieinkenn-
um.
Snilldarhugmynd
Banting, sem var ungur sveitalæknir, taldi
að starfaði kirtillinn eðlilega sendi hann frá
sér efnakljúf sem nauðsynlegur væri við efna-
skiptin, og fékk eftirfarandi snilldarhug-
mynd: Ef maður lokaði öllum leiðum frá
kirtlinum ætti þetta óþekkta efni að aukast
nægilega mikið í kirtilvessanum til að unnt
væri að skilja það frá.
Hann sneri sér með þessa hugmynd til
Macleod við háskólann í Toronto. Þessi
framúrskarandi sérfræðingur, meðal annars í
sykursýki, var vantrúaður en lét hinum þó í té
nokkra tilraunahunda, rannsóknarstofu og
aðstoðarmann að nafni Charles Best.
Tilraunirnar hófust um miðjan maí 1921. I
júní fór Macleod heim til Skotlands í sumarfrí
og sneri ekki aftur fyrr en í september.
Þá höfðu gerst merkilegir hlutir í Toronto.
Banting og Best höfðu náð úr skjaldkirtlinum
efni sem vann kraftaverk þegar því var
sprautaö í hunda er höfðu fengiö alvarlega
sykursýki eftir að skjaldkirtill þeirra hafði
verið fjarlægður. Þetta var insúlínið.
Um haustið fengu þeir fleiri tilraunadýr,
stærri sali og aðstoð við aö kalla þetta nýja
efni hreint fram.
I janúar 1922 var því í fyrsta sinn sprautað í
manneskju, sykursjúkan dreng. Það gaf góð-
an árangur.
Samtímis því sem fréttin um þennan nýja
lífseleksír fyrir sykursjúklinga flaug um
heiminn jókst ágreiningur meö vísindamönn-
unum í Toronto. Deilan snerist um upp-
finningarréttinn að uppgötvuninni. Gekk svo
langt að þessir þrír aðilar voru beðnir um að
gera skriflega grein fyrir viðhorfum þeirra í
málinu. Þar kemur fram að Banting vildi ekki
veita Macleod hina minnstu viðurkenningu
fyrir hans hlutdeild. Sá síðarnefndi hélt fast
fram sínum hlut en viðurkenndi þó um leið
alveg hiklaust að allur heiðurinn af.
uppgötvuninni væri þeirra Bantings og Best.
Þetta var í september 1922. Nokkrum
mánuðum síöar fékk Macleod nýja þanka
sem hann kom á framfæri við útsendara
nóbelsnefndarinnar, danska lífeðlis-
fræðinginn August Krogh en hann hafði
fengið verðlaunin 1920 fyrir læknisfræöi og líf-
eðlisfræði. Hvað sem því leið skýröi Krogh
svo frá, eftir aö hafa heimsótt Macleod, aö
Banting væri stórgáfaður ungur maður og að
upphaflega hugmyndin hefði verið hans en að
hann hefði aldrei getað komið tilraununum í
kring án stuðnings Macleods eða leiðsagnar.
Áfangastarf
Það var þetta mat sem réð úrslitum þegar
Karólínska stofnunin og prófessorar hennar
Frederick Banting (t.v.) og Charles Best með hundinn
sem fékk fyrstu insúlínsprautuna.
ákváðu í október 1923 að skipta verðlaununum
á milli þeirra Bantings og Macleods. Banting
varð æfur. Það varð ekki fyrr en eftir miklar
fortölur aö hann fékkst til að veita verðlaun-
unum viðtöku. I hans huga var sanni nær aö
hann deildi þeim með Best.
Bliss vill nú verja viöurkenninguna sem
Macleod hlaut með því að sýna fram á hvaða
hlutverki prófessorinn gegndi við vinnsluna á
insúlíninu uns þaö varð að nothæfu læknislyfi.
Þetta hafði verið hópvinna, tekin í á-
föngum, þar sem meðal annars mætti nefna
að lífefnafræöingurinn Collip heföi unnið til
viðurkenningar.
Ef skipta átti verðlaununum í tvennt var
naumast önnur lausn tiltæk fyrir nóbels-
nefndina, eftir því sem Bliss segir, en að
veita þau Banting og Macleod.
9. tbl. Vikan 17