Vikan - 27.02.1986, Blaðsíða 45

að var um vorið þetta ár, 1942, að
Guðbjörn réð sig á stórt amerískt
skip, Ironglad, ásamt þremur öðr-
um íslendingum, Albert Sigurðs-
syni, Friðsteini Hannessyni og Magnúsi
Sigurðssyni, sem allir eru nú látnir. Margar
skipalestir höfðu farið undir þessu sama
heiti, PQ, þessa sömu leið en engin þeirra
komst í tæri við neitt í líkingu við það sem
þessi skipalest gerði. Hún var kölluð dauða-
lestin. Eftir tvo daga á sjó byrjaði ballið.
Þetta var gamalt flutningaskip, svo gam-
alt að það hafði verið kolakynt en búið að
setja í það olíufyringu, mixað náttúrlega.
Þetta var gamalt og gott sjóskip, fór vel í
sjó, traust og gott.
- Hafðirðu verið á sjónum áður?
- Já, aðeins, á bátum.
- Svo þetta hefur verið gjörólíkur heimur?
- Já, já, já, já. Maður varð að ráða sig sem
fullgildan háseta. Þeir vildu ekki annað. Nú,
ef maður gat ekki gert það sem ætlast var
til af fullgildum háseta bölvaði maður þeim
á íslensku þannig að það var minnstur
vandinn.
- En voru þetta ekki langar vaktir og erfið
vinna?
- Vaktirnar voru skiptar niður, ég man
ekki hvort það voru tveir tímar í einu uppi
í brú og svo var skipt þannig að maður fór
á stand-by vakt í messanum, farið var þar
niður og fengið kaffi, og það varð alltaf að
standa við stýrið.
ENGIN LO FT V ARN AB YRGI
- En þú segir að það líði ekki nema tveir dagar
ffá því að þið leggið af stað og þangað til slagur-
inn byrjar. Voru það fyrstu kynni þín af stríð-
inu?
- Hérna heima hafði ég nú unnið hjá Bretan-
um og þeir voru svona aðeins að koma inn,
Þjóðverjarnir.
- En nú hefur maður heyrt að Islendingar hafi
verið frægir einmitt fyrir það, þegar loftvarna-
merki voru gefin, að fara bara út á götu og
skoða, í staðinn fyrir að hlaupa í skjól.
- Já, það er alveg rétt. En það var nú þannig
þegar við komum til Rússlands að þar voru
ekki einu sinni til loftvarnabyrgi, það var ekki
gert ráð fyrir því. Fólk varð annaðhvort bara
að sitja inni eða fara út og horfa á. Maður
horfði á þegar loguðu heilu þorpin við Arkang-'
elsk. Flugvélarnar komu yfir skipin og svo
lentu sprengjurnar yfirleitt hinum megin á firð-
inum.
- Var mikil eyðilegging?
- Já, þetta var alveg hrikalegt. Þetta var svo
ffumstætt, ekki einu sinni slökkvilið. Það eina
sem þeir gátu gert til að stöðva brunann, ef það
voru kannski tuttugu til þrjátíu hús sem log-
uðu í einu, var að setja jarðýtu á brennandi
húsin til að stoppa útbreiðslu eldsins. Og svo
voru bátar þarna á fljótinu, það var slökkvilið-
ið. Þeir gátu náttúrlega slökkt í því sem var
næst, sprautað á húsin.
KOMMANDORINN
GEFST UPP
- En víkjum fyrst að ferðinni sjálfri. Hvernig
stóð á því að skipalestin varð fyrir svona mikl-
um árásum?
- Þjóðverjarnir fundu hana strax og hófu
árásir með flugvélum en varnirnar miðuðust
við kafbáta, þeir höfðu notað þá á lestina á
undan.
Þetta var alveg stanslaust ffá því við vorum
búnir að sigla í rúma tvo sólarhringa, á hverjum
einasta degi, út sólarhringinn mátti heita.
Við vorum í rúman hálfan mánuð á leiðinni
- lengur því við töfðumst. Þegar fimmtán skip
voru eftir þurftum við að slíta skipalestina því
þá mátti hver ráða fyrir sig. Kommandorinn,
sem átti að ráða stefnunni fyrir alla lestina,
gafst upp. Menn komu sér ekki saman um hvað
þeir vildu gera, sumir vildu snúa við. Við fórum
inn í ísinn og sigldum þar i gegnum, alla leið
til Novaya Semlja og þar fórum við hérumbil
hringinn í kring, lentum í árekstri á leiðinni
vegna þess að það var þoka. Við lentu í ís og
það sigldi skip beint í hliðina á okkur, úr okkar
skipalest. Það voru ekki nema nokkur skip sem
fóru þessa leið.
Þeir sem fóru hina leiðina, ætluðu annað-
hvort að snúa við eða fara aðra leið, sáust
aldrei meir.
Við sigldum með ísröndinni strax og það var
tilkynnt að hver ætti að hjálpa sér sjálfur. Við
gerðum allt sem við gátum til að láta fara lítið
fyrir okkur, breiddum lök yfir og máluðum
skipið hvítt því Þjóðveijarnir voru alltaf að
leita.
ÞÝSKAR FLUGVÉLAR
NEÐAN MASTRA
- Flugu þeir lágt yfir? - Já, að minnsta kosti
þegar við vorum á sjónum, þá flugu þeir alveg
niður fyrir möstur, komu aftan að skipalestinni.
fyrir neðan möstrin þannig að það var ekki
hægt að skjóta á þá. Ef við ætluðum að skjóta
á þá var hætta á að við skytum niður næsta
skip. Og þegar þeir flugu þarna á milli hentu
þeir sprengjunum á okkur. Síðan hækkuðu
þeir sig upp. Um leið og þeir hækkuðu sig var
skotið á eftir þeim, alveg villt.
- Það hafa verið hæg heimatökin fyrir þá?
- Já, þetta var bara tuttugu mínútna flug frá
Noregi!
- Var einhver atburður öðrum merkilegri í
þessari ferð?
- Ja, þegar við vorum kallaðir út vegna loft-
árása þá var mitt verk að vera á pallinum þar
sem stærsta fallbyssan var og þar hafði hver
sitt verkefni, mitt var að taka á móti hylkjunum
úr byssunni þegar hún hrækti þeim út úr sér.
■Þau voru heldur stór, tólf tommu, og þetta var
ansi erfitt stundum þegar hún var búin að
skjóta mikið því þá var hún orðin svo heit. Til
að losa pallinn varð að henda þessu öllu út-
byrðis og það voru menn sem handlönguðu
þetta. En mér var sagt það - og þakkað fyrir
það einu sinni - að ég hefði bjargað skipinu. I
þessu tilfelli var það þannig að það var fullur
skápur þarna með patrónum en enginn tók eftir
því að hann var opinn. Svo ég hleyp til og
skelli aftur hurðinni á honum. Þá var ein patr-
ónan komin af stað og fór beint á hurðina. Ef
hún hefði farið í skipið hefði allt sprungið í
loft upp því skipið var hálft af sprengjum. Það
var meira að segja það mikil áhætta að við
áttum að fá extra fyrir það.
Þessar kúlur voru notaðar til að granda
flugvélum, í 25 metra fjarlægð var krafturinn
nógu mikill af þeim til að sprengja flugvélarnar.
Þessar kúlur voru svo varasamar að þegar við
vorum á dekkinu urðum við að gæta þess að
fá þær ekki í bakið á okkur. Ég átti lengi vel
stórt sprengjubrot sem fór niður eftir bakinu á
mér og í lífbeltið á mér.
GLÆPAMENN
EN GÓÐIR DRENGIR
Á skipinu, sem ég var á, voru mestanpart
menn sem hafði verið sleppt úr fangelsum og
var gefinn séns á að fara í þessa ferð í staðinn
fyrir að halda áfram afþlánun, algjörir glæpa-
menn sem sagt.
- Hvemig voru þessir menn svo í viðkynningu?
- Ágætir, allir indælir strákar, gagnvart mér
og mínum kunningjum. En skipstjórinn var
hræddur við þá og ef hann þurfti að tala við
þá þurfti að jáma þá áður en þeir vom fluttir
til að tala við hann.
- Þú segir að það hafi verið ævintýraþrá sem
kom þér af stað. Hvernig varð þér svo við þegar
þú vissir hvers kyns var?
- Ég fann aldrei fyrir því hvernig áhöfnin
var saman sett. Þetta vom nú mest Ameríkanar
og nokkrir Púertóríkanar sem voru með mér á
vakt en Púertóríkanarnir voru fáir, við íslend-
ingarnir komum upphaflega í staðinn fyrir
nokkra þeirra. Þeir höfðu verið með ólæti og
hótað skipstjóranum að drepa hann.
Stundum þurfti að læsa menn inni upp á
vatn og brauð. Þegar gerðar voru loftárásir var
stýrimaðurinn við dymar, tilbúinn að opna
fyrir þeim ef eitthvað kæmi fyrir, skipið sykki
eða eitthvað svoleiðis.
Loftárásirnar voru orðnar það örar að menn
voru orðnir hálfragir við að fara niður í skipið
að sækja skotin sem voru geymd niðri í lest.
Enginn vildi vera niðri þegar loftárás kæmi á
skipið, hann var þá dauðans matur. Ég man
eftir því einu sinni að það átti að stræka á að
fara niður. Þá var bara tekin upp skammbyssa
og spurt hverjir ætluðu að neita að fara.
Þ»EIR S VEFNLAU SU
FÓRU YFIR UM
- Verða menn dofhir fyrir því að sjá mikið af
hörmungum í kringum sig.
- Já, það er áreiðanlegt. Maður hugsar: Ég
verð bara næstur. En þarna voru menn, og þar
á meðal Púertóríkómennirnir, sem gátu ekki
sofið út af þessu og þá sögðu þeir: Ja, við ætlum
bara að sofa þegar við komum í höfh. Þeir héldu
að við værum að komast í lúxusinn og þeir
gætu bara farið inn á hótel að hvíla sig þegar
þeir kæmu í land, eins og í Ameríku. Þá ætluðu
þeir sér að sofa næsta hálfan mánuð. En svo
tafðist lestin og þeir voru orðnir heldur svefn-
lausir svo það varð að taka þá og fara með þá
um borð í herskip.
Skipin fyrir framan okkur voru skotin niður
og urðu eftir eins og kássa í sjónum.
Leiðin til Rússlands var erfið, þetta var svo
þröngt, ísinn annars vegar og Noregur hins
vegar.
Við komumst alla leið inn til Arkangelsk
innst við Hvítahafið, þar er ekki fært nema um
hásumarið. Við fórum eftir fljóti, að vísu var
höfnin í Pakeriska hinum megin. Það voru
stanslausar loftárásir meðan við vorum að losa.
Þjóðverjarnir höfðu tölu á skipunum sem
komust alla leið.
Við höfðum fengið hjálp alla leið frá Novaya
Semlja, þangað komu rússneskir tundurspillar
og sóttu okkur. Rússamir ætluðu nú fyrst að
neita okkur um landgönguleyfi. Það höfðu þeir
gert við fyrstu skipalestina og það spurðist
strax út, en þá var bara neitað að sigla!
Vikan 9. tbl.45