Vikan - 01.01.1987, Blaðsíða 34

sigli konungs og fullveldisdagsetninunni. Á
stórmeistarakeðjunni leystu landvættirnar
innsiglið af hólmi.
Hið nýja forsetaembætti tók við hlutverki
konungs sem stórmeistari orðunnar og reglum
um starfsemi orðunefndar var breytt lítillega
þannig að nú mátti einnig veita orðuna fyrir
góðverk við mannkynið og fáeinum árum
seinna þannig að forseti gat sæmt aðra þjóð-
höfðingja stórmeistarakeðjunni. Að öðru leyti
notaðist nefndin við svipaðar reglur og áður.
Þeim hefur síðan lítið verið breytt og verða
nú þær helstu taldar:
- Orðunni má sæma innlenda menn eða
erlenda fyrir vel unnin störf í þágu íslensku
þjóðarinnar eða á alþjóðavettvangi.
- Fimm manna nefnd ræður málefnum orð-
unnar og er forseti Islands stórmeistari
hennar.
- Nefndin gerir tillögur um veitingu orð-
unnar til stórmeistara, oft eftir uppástungum
venjulegra borgara, en hann getur veitt orð-
una við hátíðleg tækifæri ef honum þykir
hlýða.
- Stórmeistari getur, að ráði orðunefndar,
svipt mann rétti til að bera orðu sína ef hann
gerist sekur um misferli.
- Við andlát þess sem hefur verið sæmdur
orðu ber tafarlaust að skila henni til orðu-
nefndar. (Að sögn Óskars Kjartanssonar mun
þetta þó ekki alltaf hafa gengið þá leið, sér-
staklega erlendis frá.)
Þetta eru einungis helstu reglurnar en eins
og í hverju fullgildu opinberu plaggi eru þær
mikið fleiri og eiga það sameiginlegt að telj-
ast lítt safarík lesning öðrum en gruflurum
og geta þeir aflað sér frekari upplýsinga hjá
forsetaembættinu.
Orðusmíð í hendur íslendinga
Um áramótin 1935-36 hófst annar þáttur
í sögu fálkaorðunnar sem mörgum þykir ekki
síður merkilegur en þeir sem hér hafa verið
raktir. Það var þá sem Kjartan Ásmundsson
gullsmiður færði smíði orðunnar hingað til
lands og sá um hana allt til dauðadags, en
þá tók sonur hans, Óskar, við. Óskar var
spurður um forsögu þess:
„Faðir minn byrjaði á þessu 1935 og það
vill svo skemmtilega til að orðan er stofnuð
þann 3. júlí 1921, en það er afmælisdagur
föður míns. Hann varð gullsmiður hér heima
árið 1923 en fór síðan ’34—’35 til gullsmíða-
skólans í Pforzheim í Þýskalandi og lærði
meðal annars undirbúning að orðusmíðinni.
Þaðan fór hann til verkstæðisins hjá Michel-
sen, sem var þá með orðuna, og þar lærði
hann endanlega smíði íslensku orðunnar, tók
síðan við henni um áramótin ’35—’36. Við
dauða hans 1977 tók ég svo við henni.“
- Og hafðir þú lært hjá föður þínum?
„Já, og að auki i Þýskalandi, þar sem ég
lærði. Faðir minn vildi, sem betur fer, ekki
kenna mér þannig að ég fór þar í skóla og
lærði almennu gullsmíðina, auk náms tengdu
orðusmíðinni.
Þegar ég kom heim ’7I byrjaði ég á verk-
stæðinu hjá föður mínum og var við þetta í
fimm ár áður en ég tók við.“
- Ættarverk orðið?
„Ja, þetta er komið á aðra kynslóðina núna
þannig _að verkið hefur haldist á þessu verk-
stæði. Ástæðurnar fyrir þvi eru að það er
ekki svo auðvelt fyrir einhvern annan gull-
smið að hlaupa til að gera tilboð því að hann
veit ekkert í hvað hann er að gera tilboð.“
- Getur verið að næsti ættliður komi og
taki við?
„Það er ómögulegt að segja. Af mínum
systkinum er ég sá eini sem hafði áhuga á
gullsmíðinni. Börnin mín eru sjö, fjórtán og
fimmtán ára gþmul og hafa ekki ennþá sýnt
þessu áhuga. Ég ætla ekki að pína þau út í
þetta þó að mig langi að það haldist í ætt-
inni, þau verða að velja sínar brautir sjálf.
Ég segi fyrir mig að ég varð gullsmiður af
því að faðir minn var gullsmiður, hef gaman
af handverki og hefði þess vegna getað orðið
húsasmiður eða eitthvað annað."
Verðstríð og erlend samkeppni
„í framhaldi af því sem ég var að segja um
tilboð áðan má geta þess að ég var að lesa
gömul bréf föður míns og það er alveg ein-
kennilegt hvað forsetaritarar fyrr voru alltaf
að gagnrýna verð orðunnar og höfðu oft þá
slæmu hugmynd að allt væri betra sem kæmi
erlendis frá.“
Óskar dregur úr pússi sínu möppu fulla af
eldgömlum bréfum sem farið hafa milli föður
hans og konungsritarans í Amalíuborg, sum
hver undirrituð að Sveini Björnssyni. Mörg
þeirra eru pantanir og þvíumlíkt, en i öðrum
er Kjartan að réttlæta verð sitt i samanburði
við verðlag Dana.
„Þessi bréf staðfesta það sem ég er að segja.
Við erum alltaf að réttlæta verðið hjá okkur
og man ég síðast tilfelli 1983.“
- Og er þá enn verið að reyna að koma
orðusmíðinni út?
„Nei, ég tel það ekki vera núna. Það eimdi
af þessu í tíð föður míns, en núna er sniðinn
of þröngur stakkur á fjárlögum til orðuveit-
inga og því hefur forsetaritari þurft að veita
strangt aðhald. Annars tel ég 20-30% hærra
verð miðað við Danmörku vera innan þessara
marka því riflega sú upphæð fer í gegnum
hendur mínar til ríkiskassans. Annars get ég
vel trúað Dönum til að gera lág tilboð til að
fá orðuna aftur, þeir gátu aldrei fyrirgefið
föður mínum að hann skyldi hefja smíði henn-
ar hér heima.“
- Gerði hann það með tilboði?
„Upphaflega fór hann í ráðherra og aðra
embættismenn og sagðist geta smíðað orðuna,
sér fyndist að þar sem þetta væri heiðurs-
nterki íslenska lýðveldisins væri réttast að hún
yrði smíðuð á íslandi. Alla tíð síðan hefur
hún verið smíðuð hérna.
Faðir minn talaði urn það á sínum tíma að
þegar hann hitti Michelsen eftir þetta hefði
hann alltaf verið að senda sér tóninn og fannst
að Michelsen væri ekkert of hrifinn af sér.“
Made in U.S.A.
„Mig langar í framhaldi af þessu að segja
þér aðeins frá lýðveldispeningnum og lesa
fyrir þig bréf frá föður mínum varðandi það
mál.“
Og Óskar les fyrir mig bréfið sem er á þá
leið að árið 1944 hafí verið fengin frá Amer-
íku pressumót til orðugerðar og tólf stykki
af hverri gerð til að fá samanburð á verði,
en það mun hafa verið um 10% hagstæðara
úti. Sama ár hafði verið leitað til Kjartans
með smíði heiðurspeninga úr gulli vegna lýð-
veldisstofnunarinnar en tilboði hans var
hafnað, því að tveggja til þriggja mánaða af-
greiðslufrestur þótti of langur, og peningarnir
fengnir frá Bandarikjunum.
Þaðan komu þeir þó ekki fyrr en að ári
liðnu og svo illa gerðir að Kjartani var falið
að endurbæta þá svo þeir þættu veitingar-
hæfir. Einn af vanköntum þeirra var sá að
ameríska gullsmiðnum hafði fundist að eitt-
hvað þyrfti að bæta peninginn og setti því
„MADE IN U.S.A.“ undir „Lýðveldi íslend-
inga stofnsett 1944“!
Sama gilti um hitt, stimplarnir reyndust
gersamlega ónothæfir sem og heiðursmerkin
fjögur „... sem voru svo illa gerð, að slíkt
hefði ég aldrei látið frá mér fara, enda fráleitt
að við þeim hefði verið tekið, ef ég hefði
smíðað þau.“ Og Óskar sýnir mér til sönnun-
ar ameríska orðu sem styður fyllilega orð
föður hans, hún stendur þeint íslensku langt
að baki.
Orður hoðnar ókeypis
Ljóst er að orðusmíðin hefur verið Kjartani
mikið metnaðarmál. Árið 1949 voru hann og
Michelsen beðnir um tilboð í smiði stórmeist-
arakeðja og reyndist tilboð Danans hagstæð-
ara. Bauðst þá Kjartan til að smíða þær gegn
sama verði og Michelsen ef hann fengi greitt
í dönskum krónum, en því tilboði var hafnað.
Til að forða æðsta heiðursmerki landsins frá
því að vera srníðað erlendis bauðst hann þá
til að smíða keðjurnar ókeypis og gefa ís-
lenska ríkinu þær og enn var honum hafnað.
Lagði hann þá til að sér yrði greitt það sama
og Michelsen, umreiknað í íslenskar krónur.
Ekki er víst hvernig þetta hefði farið en
stuttu eftir þetta urðu stjórnarskipti í landinu
og fól hin nýja stjórn Kjartani smíðina án
frekari vafninga á grundvelli fyrsta tilboðs
hans. Þetta var hvorki í fyrsta né síðasta
skiptið sem ráðamönnum fannst litlu skipta
hvort fálkaorðan væri dönsk, norsk, banda-
rísk eða íslensk að uppruna.
Ekki bara gull
Óskar gerir meira en að breyta góðmálmum
í skartgripi. Hann hel'ur reynt fyrir sér í póli-
tíkinni og situr nú í hreppsnefnd Mosíells-
hrepps fyrir Sjálfstæðisflokkinn. Er það út af
starfsleiða?
„Ég er búinn að vera í gujlsmíðinni í rúm
tuttugu ár. Það kemur í alla viss starfsleiði
eftir svona langan tíma og þá er bara að finna
útrás í einhverju öðru. Ég hef haft gaman af
sveitapólitíkinni og fæ vissa útrás í að hugsa
um eitthvað annað en þennan þrönga hring
innan smíðinnar. Þó er ég enn nijög vel sáttur
við að vera gullsmiður, kann ágætlega við
það, en í pólitíkinni fæ ég útrás."
34 VI KAN I. TBL