Vikan - 01.01.1987, Blaðsíða 12

Alfa- og þjóotru
tengd áramótum
Aramótin hafa löngum verið hátíðisdagar
manna sem og álfa, en segja má að flestir
álfar séu á ferð og flugi á þessum tímamótum.
Alfar eru líkir mönnum að ytra útliti svo og
i allri háttsemi, þeir fæðast eins og menn og
þeir deyja eins og menn nema hvað þeir voru
taldir miklu langlífari. Álfar éta og drekka
og skemmta sér eins og menn. Þeir búa í
hólum og klettum en þurfa líkt og menn að
skipta um híbýli af og til. Til þess nota þeir
gjarnan nýársnótt þó fyrir komi að þeir noti
jólanóttina eða þrettándanóttina til þessara
búferlaflutninga.
Álfarnir eru hreinlátir og vandir að virðingu
sinni. Þeir gátu átt það til á nýársnótt að
hvíla sig á ferðalaginu hjá einhverjum bæ sem
varð á leið þeirra. Því var betra að hafa allt
sópað og prýtt ef þeir skyldu líta inn. Var þá
allur bærinn hreinsaður eins vel og kostur
var. Það var og alsiða fyrrum að kveikja ljós
svo hvergi bæri skugga á og láta loga alla
nýársnóttina. Síðan gekk húsfreyja út og þrjá
hringi í kringum bæ sinn með þessum ummæl-
um:
Komi þeir sem koma vilja,
veri þeir sem vera vilja,
fari þeir sem fara vilja
mér og mínum að mcinalausu.
Norðanlands og víðar var sá siður í heiðri
hafður að konur skömmtuðu hrokaðan disk
af hangiketi og öðrum fagnaði og létu á af-
vikinn stað frammi í bænum handa huldufólk-
inu og átti þá allt að hverfa.
Eins og áður sagði eru til margar sögur um
að huldufólk færi inn í bæjarhús og skemmti
sér þar við kræsingar og vínföng, söng, dans
og hljófæraslátt. Alsiða var að einn maður
vekti yfir bænum og var hann þá einn til frá-
sagnar um það sem fyrir bar. Miklu skipti
fyrir þann er heima var og gætti bæjarins að
gefa sig ekki á neinn hátt að huldufólkinu.
Ef honum tókst að koma því að óvörum og
hræða það á braut í morgunsárið með því að
kalla: Guði sé lof, dagur er á lofti eða eitt-
hvað álíka þá þaut huldufólkið burt frá öllum
þeim munaðarvörum er það hafði meðferðis
og gat þá heimamaður eignast þær.
Aðrar sögur segja frá því að húsfreyjan á
bænum eða ráðskonan bauðst til að vera
heima á jóla- eða nýársnótt meðan aðrir fóru
til kirkju, nema kannski einn sauðamaður sem
ekki komst með. Reyndist hún þá venjulega
vera huldukona í álögum sem einungis mátti
heimsækja fjölskyldu sína í álfheimum þessa
einu nótt á ári. Lagði hún þá stundum gand-
reiðarbeisli við vinnumanninn og reið honum
að heiman og heim aftur, en það varð hans
bani.
Til gamans skulum við líta hér á tvær huldu-
fólkssögur, aðra gamla en hina unga.
Álfaskartið
Það bar við á einum bæ í fyrri daga að
allt heimilisfólkið fór til aftansöngs á gamlárs-
kvöld nema ein griðkona var látin vera heima
til að gæta bæjarins. Og er allt fólk var til
kirkju farið heyrði griðkona hark nokkuð og
skömmu síðar var barið að dyrum; fór hún
með ljós fram í dyrnar og voru þar fyrir all-
margir huldumenn og álfkonur. Buðu gestir
þessir henni hvert hún vildi eigi dans stíga og
tók hún feginsamlega. Dansaði hún eigi all-
skamma hríð við álfana, en þær lyktir urðu
á dansleiknum að álfar réðu henni bana og
lá hún örend í dyrunum er bæjarfólk kom frá
tíðum. Á sömu leið fór og hið næsta gamlárs-
kvöld; fór þá allt fólk til kirkju, en lét eina
griðkonu vera heima; og er stund leið heyrði
hún sem hin fyrri þys allmikinn; var og barið
og gestir hinir sömu sem hið fyrra kvöldið.
Gjörðu álfar þessir allmikið um sig og buðu
mærinni í dans með glensi miklu og lauk svo
dansinum að huldumenn hjuggu höfuðið af
henni á bæjarþrepskildinum og þar fann bæj-
arfólk hana er það kom frá tíðum.
Nú kemur hið þriðja gamlárskvöld; fara
allir af bænum; ein kona dvelst heima og er
enginn var orðinn eftir af bæjarfólki nema
hún ein sópaði hún innan húsakynni öll vand-
lega og setti ljós hvervetna er mátti því við
koma. Að því búnu settist hún á pall upp og
tók að lesa í bók. Heyrði hún þá að skömmu
bragði háreysti mikla og læti kynleg; var bar-
ið að dyrum, en hún gaf engan gaum að því,
en las sem áður. Komu álfar inn á baðstofu-
gólf og vildu laða hana í dans, en hún sinnti
því ekki; dáðist huldufólk mjög að því hve
allt var þar þriflega um garð búið og hversu
staðföst hún var við bóklesturinn. Dönsuðu
álfar með skrípalátum miklum alla nóttina,
en er dagur rann mælti vökukona: „Guði sé
lof, dagur er á loft kominn," en við þessi orð
brá álfafólki svo að það hafði sig þegar til
ferða; setti einn af huldumönnum kistil upp
á pallslána og bað meyna að þiggja og hafa
skart það er í honum væri, á heiðursdegi sín-
um. Síðan hurfu álfarnir, en mærin geymdi
kistilinn vandlega og lét engan af vita. Komu
heimamenn frá tíðum nokkru síðar og þótti
vel hafa skipast er mærin var heil á hófi, en
mjög var hvað eina sem á tjá og tundri eftir
æðigang álfanna. Þegar mærin giftist lauk hún
kistlinum upp sem álfar höfðu fyrir um mælt
og var þar í gullsaumaður kvenmannsbúning-
ur og gullhringur og þótti konan glæsileg er
hún bjóst í álfaskartið.
Ríðandi huldumenn
Suður í Höfnum bar það til tíðinda á^aml-
árskvöld eftir síðustu aldamót að Olafur
Ketilsson á Kalmanstjörn var heima við þriðja
mann þegar allir voru farnir til kirkju. Veður
var hið fegursta þetta kvöld, blæjalogn, glaða-
tunglsljós og bjart sem að degi; hrímfall var
mikið og nokkurt frost. Þá er liðið var ná-
lægt miðnætti um nóttina varð heimafólk
vart við mikinn þyt, eins og af sterkri vind-
hviðu, og samtímis geysimikinn undirgang,
eins og fjölda hesta væri hleypt á sprett á
harðvelli. Fólkið hljóp allt út á tröppur bæjar-
ins en í sama bili og fólk var komið þangað
sá það hvar æðandi hestaþvaga kom inn
túngarðshliðið, sem var á að giska þrjá faðma
frá húsinu. Þaut öll hestaþvagan tvo til þrjá
faðma frá fólkinu með ógurlegum undir-
gangi, blæstri og þyt. Ólafi og þeim er með
honum voru virtust hestarnir allir hvítir á lit-
inn eins og verurnar sem á þeim sátu. Þegar
að var gáð sáust þó engin hófaför í hrímfall-
inu né á jörðinni. Á nýársmorgun, þegar betur
var að gætt, kom í ljós að gaddavírsgirðing
ein var slitin í sundur á tveimur stöðum og
þótti mönnum það undarlegt.
Galdra- og særingamenn
Útisetur á krossgötum þóttu vænlegastar á
nýársnótt. í fyrndinni töldust þær til galdra
og fordæðuskapar en síðar tengdust útisetur
á krossgötum álfa- og huldufólkstrú. í Þjóð-
sögum Jóns Árnasonar segir: Að sá sem ætlaði
að sitja úti til frétta þurfti að búa sig út á
gamlárskvöld og hafa með sér gráan kött,
grátt gæruskinn, rostungshúð eða öldungshúð
og öxi. Með þetta allt skyldi særingamaður
fara út á krossgötur sem lægju allar hver um
sig beina leið og án þess að að slitna til fjög-
urra kirkna.
Á gatnamótunum sjálfum skal særingamað-
ur liggja, breiða vel yfir sig húðina og bregða
henni inn undir sig á allar hliðar svo ekkert
standi út undan henni af líkamanum. Öxinni
skal hann halda milli handa sér, einblína í
eggina og líta hvorki til hægri né vinstri hvað
sem fyrir hann ber, né heldur ansa einu orði
þó á hann sé yrt. I þessum stellingum skal
maður liggja grafkyrr til þess dagur Ijómar
morguninn eftir. Þegar særingarmaður var
búinn að búa um sig á þennan hátt hóf hann
upp særingaformála og fyrirmæli, sem hlýddu
til að særa dauða. Eftir það komu til hans
ættingjar hans ef hann átti nokkra grafna við
eina eða fleiri af hinum fjórum kirkjum sem
krossgötur liggja að og sögðu honum allt sem
hann fýsti að vita, orðna hluti og óorðna um
12 VIKAN 1. TBL