Vikan - 06.08.1987, Síða 11

í aldanna rás hafa hugmyndir manna
um tímann verið með ýmsum hætti.
Fornar goðsögur, orðtök og bók-
menntir vitna um ólíkar víddir þessa
hugtaks.
Fuglslíki tímans og ílug er dæmi um
forna hugmyndafræði sem hefur líkt
og gróið inn í vitund fólks af aldagam-
alli notkun tungumálsins. Hver
kannast ekki við orðaleppa eins og:
„Tíminn er fugl er flýgur um aftan-
inn“, „Hratt flýgur stund“ eða „Hvað!
dagurinn floginn frá mér!“?
I egypskum goðsögum er tíminn rak-
inn til sólarguðsins Ósírisar. Örlög
þessa frjósemis- og ástarguðs voru vo-
veifleg. Eins og í flestum trúarbrögðum
heims voru tvö andstæð öfl í tilveru
Egypta sem þeir nefndu Ósíris og Set.
Set bjó í eyðimörkinni og var tákngerv-
ingur eyðileggingarinnar. Sagan hermir
að Set hinn illi hafi ráðið bróður sínum
bana og kastað líkinu í ána Níl. Ósíris
átti konu er ísis hét. Þegar hún frétti
af ódæði Sets tók hún sig upp og lagði
land undir fót til að leita Ósírisar. Hún
fann sinn heittelskaða og fól hann í
fenjum Egyptalands. Set sætti sig ekki
við þessi málalok. f húmi næturinnar
gróf hann bróður sinn upp, bútaði
hann sundur og steypti í Níl. ísis kom
að launhelgum sólarguðsins auðum og
rekin áfram af óslökkvandi þrá hóf hún
leit. í þetta sinn fann hún allar líkams-
leifarnar nema reðurinn, sjálft frjó-
semistáknið, því kvikindi í Níl höfðu
gert sér veislu úr honum og étið. Þessi
veisluföng höfðu afdrifaríkar afleiðing-
ar því þar kviknaði Hórusi, hinum
fuglshöfðaða tíma, líf. Afkvæmi hins
dauða guðs og Nílarskrímslanna á sér
því tvíbentan uppruna. Ríki hans eru
himinhvolfin „og augu hans eru sól og
máni“. Ósíris varð konungur hel-
heima, drottnari hinna dauðu, en
Hórus tók sess föður síns og var tignað-
ur sem sólarguð.
Flest okkar tengja tímann sólargang-
inum órjúfanlegum böndum. Ferill
sólarvagnsins um festinguna markar
tímanum stað í hugmyndafræði okkar
og liðar hann í sundur þannig að
mannleg smæð ræður við hugtakið.
Sólarhringurinn er sú tímaeining sem
hefur hvað mest áhrif á lífsmynstur
einstaklinganna. Athafnir þeirra eru
stilltar inn á sólarganginn og afköstin
metin með hliðsjón af tímanum sem
það tekur að vinna verkið. Þegar sólin
gengur undir í vestri lýkur amstri dags-
ins og skuggar næturinnar kvikna á
þili undirheimanna. Að morgni, er sól-
in kemur upp, rís hún úr hafinu,
roðagyllt og eggjandi. Eftir því sem hún
seilist hærra á himininn lifnar tilveran.
En það er ekki aðeins tíminn eða skort-
ur á honum sem hefur áhrif á mann-
fólkið. Hvert samfélag skapar í
ákveðnum skilningi sinn eigin tíma.
Gömlu eyktamörkin eru til vitnis um
hvernig tímaskynjun er tengd atvinnu-
háttum. Uppruna orðsins eykt má
rekja til akuryrkjunnar; uxans er dreg-
ur eykið. Til forna merkti eykt rúmlæga
einingu, þá landspildu er einn uxi gat
plægt hring um frá sólarupprás til sól-
arlags. í málkennd síðari tima manna
fór eyktin að merkja ákveðnar vinnu-
stundir. Eyktin varð sá tími sem
hæfilegt þótti að láta uxann draga okið
án hvíldar. Hún svaraði til fjórðungs
úr degi eða þriggja klukkustunda. Þrátt
fyrir að okinu væri létt af uxanum yfir
blánóttina náðu eyktamörkin yfir allan
sólarhringinn. Þau voru átta og skipt-
ust sem hér segir:
Eyktamörk þessi, er skiptu sólar-
hringnum í átta tímabil, miðuðust við
stöðu sólar. Hádegi er, eins og allir
vita, sú stund dagsins þegar sól skín
hæst á lofti en lágnættið er það skeið
næturinnar þegar sólin er lægst á lofti.
Jafnframt því að setja vinnudegi og
næturhvíld ákveðnar skorður urðu
eyktamörkin málsverðartímar.
Kannski er þar að finna skýringar á
siðvenju landans að vera sífellt að troða
út á sér vömbina. Þótt nú séu breyttir
tímar og stimpilklukkan tekin við hlut-
verki eyktamarka er skammt um liðið
síðan við vorum á hjarð- og túnyrkju-
stiginu. Aðlögun einstaklinganna að
hinum nýju aðstæðum hefur á sér firrt-
an blæ, eins og ávallt þegar menning-
arsamfélögum er kippt með einu
handsali inn í nýja tímann; tuttugustu
öldina. Tengsl þeirra við náttúruna eru
brostin og sólarhæðin skiptir engu
máli svo lengi sem sólin skín. Upprun-
ans er leitað í gegnum meltingarveginn
og máltíðirnar jafnmargar og eykta-
mörk dagsins.
Örlög gömlu mánaðaheitanna urðu
þau sömu og eyktamarkanna. Breyttir
atvinnuhættir boluðu þeim burt úr
málinu eða öllu heldur gerðu tilvisun
þeirra marklausa. Gormánuður er ekki
lífvænlegur í vitund fólks sem veit varla
hvað er sláturtíð, hvað þá gor. Rétt
eins og sólarhringurinn glataði göml-
um viðmiðum sínum virðist árstíða-
hringurinn vera að renna saman í eina
tíð. Borgarinn, hin iðnvædda mann-
eskja, á afkomu sina miklu minna
undir veðrum og vindum en áður var,
þó svo að enn séu ákveðin verk árstíða-
bundin.
En hverju erum við bættari með
tímahugtakið þótt við sköpum það
sjálf. Er það ef til vill aðeins blekking?
Er tíminn ævinlega floginn frá okkur
þegar grípa skal á honum?
Til að varpa ljósi á sem flestar víddir
tímans fór ég á stúfana og hafði tal af
þremur heiðursmanneskjum. Mér lék
hugur á að vita hvernig þetta fólk
skynjar tímann og hvaða hugmyndir
það gerir sér um þetta hugtak. í svart-
asta skammdeginu má víða heyra
umræður um að þessi og hinn sé ýmist
morgun- eða kvöldmanneskja. Einum
falla mánudagar illa en föstudagar fara
fyrir brjóstið á öðrum. Sumu fólki læt-
ur best að vinna í hrotum, er skorpu-
fólk sem nýtur þess að slæpast á milli.
Einnig eru til einstaklingar sem falla
utan vébanda tímaskipulagsins. Þeir
eru á skjön við hefðbundna viðmiðun
tímatalsins og skapa sér sinn eigin tíma
og víkja þar af leiðandi frá ríkjandi
gildis- eða verðmætamati. Eins og allir
vita er tíminn peningar, rétt eins og
vinna. Sá er raskar vinnu- og tíma-
skipulagi samfélagsins dæmir sig út á
jaðar þess. Svo kirfilega er búið að
samhæfa hin ýmsu svið þjóðfélagsins
eftir ákveðnu tímatali að frávik jafn-
gildir því að vera afbrigðilegur.
Texti: Sigríður Steinbjörnsdóttir
Ljósmyndir og teikningar: helgi skj. friðjónsson
32. TBL VIKAN 11