Heima er bezt - 01.07.1985, Síða 34

_________HELGI HALLGRÍMSSON______
ÞÆTTIR UM ÞJÓÐTRÚARFRÆÐI - VII
Búálfar
,, Sérhann œ
alltábœ
alltsem misferst bætir. “
(Norskt kvæði).
A síðustu áratugum hafa ýmsir þóst
verða varir við einkennilegar, smá-
vaxnar mannverur, ellilegar í útliti, en
oft skrautlega klæddar, sem halda til
í húsum eða trjágörðum. Hafaþær ver-
ið kallaðar búálfar. Þetta nafnorð
finnst ekki í orðabók Sigfúsar
Blöndals, sem bendir til að það hafi
orðið til eftir 1920, eða a.m.k. ekki
fyrr verið komið í almenna notkun.
Ékki finnst orðið heldur í hinum ýt-
arlegu atriðisorðaskrám við Þjóðsögur
Jóns Árnasonar, Þjóðsögur Olafs
Davíðssonar eða safnritið Grímu.
Líklega er orðið búálfur fyrst komið fram sem þýðing á
nöfnunum tomte og nisse frá löndum Skandinavíu. en það
eru algengir húsálfar eða dvergar á þeim slóðum, og virðast
að flestu leyti samsvara okkar búálfum.
Sigfús Sigfússon hefur fáeinar sögur um ,,nissa“ í
skipum í þjóðsagnasafni sínu (3. bindi, bls. 294-300, Seyð-
isfirði 1925), en flokkar þá með draugum, og segir að menn
skilji ekki milli þeirra og skipsdrauga. Honum er þó vel
kunnug nissatrúin erlendis, því hann segir:
„Nissi er sagður dvergálfur í útlendri trú. Hann er líka vitur og
fagur, og minnir um sumt á ljósálfa, og er ólíkur venjulegum
draugum. Góðgjarn er hann en þó glettinn og hrekkjóttur.
Hann erlágurvexti, einkumfótlágur, sem dvergareru ætíð.“
Ekkert bendir til, að Sigfús hafi þekkt neinar sagnir af
búálfum frá Austurlandi, eða úr öðrum landshlutum, þó
þeirra hefði verið að vænta einkum í kaupstöðum, þar sem
Norðmenn og Danir bjuggu.
Vöntun búálfasagna frá eldri tíð hérlendis er lítt skiljan-
leg, nema ef þeim hefur verið ruglað saman við einhverjar
aðrar þjóðsagnaverur. Koma þá til greina þrír flokkar, þ.e.
dvergar, mórar og skottur og jólasveinar.
Mórar og skottur voru yfirleitt taldar með draugum eða
fylgjum, því þau fylgdu yfirleitt ákveðnum bæjum eða
ættum. og birtust á undan gestakomum, en ekki mun slíkt
háttalag vera þekkt meðal nissa eða búálfa. Hins vegar er
Búálfur mjólkar kú. - Skýringarmynd úr hinni glœsilegu bók,, Líf
og starf búálfanna“ (Leven en werken van de Kabouter) sem getið
er í greininni.
þessum verum oft lýst ekki ósvipað ogbúálfum, en þó voru
þær miklum mun verri að innræti, enda gerðu þær mönnum
margaskráveifu.
Jólasveinar eru heldur illa skilgreindir í íslenzkri
þjóðtrú. ogsöguraf þeim afarmisjafnar. Þeim eroftast lýst
sem heldur illgjörnum og ófrýnilegum verum, enda gjarn-
an taldir í ætt við Grýlu. Virðast þeir því fremur samsvara
því sem kallað er tröll (trold) í Noregi, heldur en búálfum
eðanissum.
Af dvergum fara fáar sögur hérlendis, en þeir virðast nær
eingöngu hafa búið í steinum og klettum eins og huldufólk,
en að stærð og útliti svipar þeim til búálfa.
í Norðurdal í Fljótsdal eystra, er gamalt eyðibýli, sem
kallast Dvergabýli, milli bæjanna Hóls og Valþjófsstaðar,
en þar eru nú beitarhús frá Hóli. Par hafa menn þózt verða
varir við litlar mannverur, og fundið minjar um þær. Sagt
er að þar hafi í fyrndinni búið tveir dvergar. (Sigfús Sigfús-
son: Þjóðsögur, IV, 167). Þetta gæti bent til þess, að þarna
hefðu menn orðið varir við búálfa, þegar býlið var fallið í
eyði.
Þá má geta þess að á Sellátrum í Eskifjarðarhreppi
eystra, eru „búálfasteinar tveir, sinn hvorum megin bæjar-
lækjar, bústaðir karlsog kerlu“, einsogsegirílýsingu jarð-
arinnar í bókinni Sveitir og jarðir í Múlaþingi, 3. bindi, bls.
III. Ekki er Ijóst hvort steinarnir heita Búálfasteinar, eða
eru taldir bústaðir þeirra. Ættu það þá fremur að vera
dvergaren búálfar.
258 Heimaerbezt