Nýjar kvöldvökur - 01.01.1935, Qupperneq 38

32
NÝJAR KVÖLDVÖKUK
er cggjahvítumagn þeirra mikið. Ei-tur
eru allar af hinni merku jurtaætt, ertto-
blómaættinni eða beIgjurtaættinni, sem
hún einnig er kölluð. Nafn það er dregið
af aldininu, sem kallast belgur. Belgjurt-
irnar eru allar með óreglulegum blómum
og frævast af skordýrum. Einkennilegt
er það við margar þeirra, að á rótum
þeirra lifa bakteríur, sem gæddar eru
þeim hæfileika, að þær vinna köfnunar-
efni úr loftinu og binda það. Fellur það
til jarðvegsins, þegar jurtirnar og bakte-
ríurnar deyja. Belgjurtir, eða sumar teg-
undir þeirra, eru því oft ræktaðar til
jarðvegsbóta. Þá eru og margar hinar
merkustu fóðurjurtir belgjurtaættar. Fá-
einar belgjurtir vaxa villtar hér á landi.
Algengastar þeirra og merkastar eru
hvitsmári og umfeðmingur.
Af hinum mörgu og merku matjurtum
ertublómaættarinnar verður hér aðeins
minnzt einnar: GarSertunna/r (Pisum sa-
tivum). Hún er einær jurt með hvítum
blómum og samsettum fjaðurstrengjótt-
um blöðum. Fremstu smáblöðin eru um-
sköpuð í klifurþræði, sem plantan krækir
í hvaða styttu, sem hún getur fundið, því
að stöngull hennar er of veikbyggður, til
að halda henni uppréttri. Þess vegna eru
hvarvetna reknar niður stoðir í ertugörð-
unum til styi'ktar plöntunum. Fræ garð-
ertanna eru hnöttótt oftast gul eða græn
á litinn (gular baunir, grænar baunir).
Grænu baunirnar eru oft skornar upp áð-
ur en þær eru fullþroska. Þær eru þá
oft ljúffengari en tæpast eins nærandi og
fullþroskuð fi-æ. Efnasamsetning þrosk-
aðra gulbauna er sem hér segir: Vatn
14—15%, mjölvi 50%, eggjahvítuefni 22
—23% og feiti 1—2%. Af þessu er ljóst,
að þær eru mjög nærandi, líklega nær-
ingai-mestar allra garðjurta. En þó er að-
gæzluvert, að þær mega kallast fremur
tormeltar, þannig notast eggjahvítuefnin
ekki til fulls.
Garðertan er ævagömul yrkiplanta.
Grikkir og Rómverjar ræktuðu hana
mikið mörgum hundruðum ára f. Kr., og
í staurabýlum í Sviss frá eiröld eru
glöggar minjar ei-turæktar. Hún mun
einnig hafa borizt snemma norður á bóg-
inn. Víst er um það, að ertur voru rækt-
aðar á Norðurlöndum á 13. öld, en ekki
er það víst, hvort það var garðertan eða
önnur náskyld tegund gráertan (Pisum
ai'vense). Af garðertum er nú til mikið á
annað hundrað afbrigða, sem aðgreind
eru með ýmsu móti, sem of langt yrði
nér upp að telja.
Ekki er mönnum fullljóst um uppruna
garðertunnar. Hún er hvergi til villt, og
telja því margir líklegt, að hún sé komin
af gráertunni, sem vex villt víða í Suður-
Evrópu og fyrr er nefnd. Sú tegund er
einnig ræktuð nokkuð, ekki sízt í norð-
lægum löndum, því að hún er harðgerð-
ari, en þykir naumast eins góð til matar
og garðertan.
Hér á landi má takast að rækta garð-
ertur, ef lag er með, en vandhæfni er þó
allmikil þar á.
III. Ávextir.
Til þessa flokks nytjaplantna tel ég'
þær, sem hafa þannig aldini, að hægt er
að neyta þein’a ótilreiddra, og einungis
tína þau af plöntunum og eta síðan. —
Flokk þessum skipti ég í tvær undirdeild-
ir eftir eðli og útliti aldinanna. Safa-
aldin og feit aldin. Flest þessara aldina
vaxa á trjám.
1. Safaaldin eða kfötaldin.
öllum þeim aldinum, er til þessarar
deildar teljast, er það sameiginlegt, að
þau eru »fögur á að líta«, safarík og
ljúffeng á bragð. Skal hér stuttlega skýrt
frá gerð þessara aldina. Þegar fræ plönt-
unnar og aldin taka að þroskast, er það