Eimreiðin - 01.01.1968, Blaðsíða 18

8
EIMREIÐIN
urnærði tilfinningu fjölmargra fyrir íslenzku máli og þjóðerni og
gæddi margan manninn andlegri reisn, jafnvel þótt hann byggi
við köld kjör og kröpp. Þetta varð svo grundvöllur tiltölulega
hraðrar vakningar, sem tryggði fylgi almennings við vorboðana á
sviði menningarlegrar endurreisnar og óvopnaðrar sjálfstæðisbar-
áttu, sem eingöngu var háð í krafti sögulegs, þjóðernislegs og menn-
ingarlegs réttar og efnahagslegrar nauðsynjar.
En hvorki efnahagur né aðrar þjóðfélagsaðstæður gerðu þjóðinni
fært að koma sér upp barnaskólum í hverri sveit og framhalds-
skólum og margbreyttum fræðslustofnunum til hagnýts sérnátns
víðs vegar um landið, svo sem brátt var að keppt hjá frændþjóð-
um okkar og öðrum framsæknum lýðræðis- og menningarþjóðum
hins vestræna heims. Hér naut almenningur yfirleitt ekki annarrar
fræðslu í bernsku og æsku fram á fyrsta áratug þessarar aldar en
þeirrar, sem heimili gátu veitt undir handleiðsln prestanna, og
síðar á ævinni varð þorri manna að láta sér nægja þá þekkingu
og þann menningarauka, sem þeir gátu aflað sér af þeim tiltölu-
lega litla og ærið einhæfa bókakosti, sem þeir náðu í með ýmsu
móti, oft búandi við sára fátækt og vonleysi um úrbætur á kjörum
sínum og sinna og menningarlegum aðstæðum, og jafnvel fram á
seinustu áratugi var skólaganga flestra ærið stutt og slitrótt og án
nýtízkulegra hjálpargagna, og fræðslan víðast af margvíslegum van-
efnum.
Með hinni menningarlegu og þjóðernislegu vakningu hófst saga
almenningsbókasafna og lestrarfélaga. Tólf árum síðar en I.ands-
bókasafnið var stofnað Amtsbókasafn á Akureyri, og Bókasafn Flat-
eyjar framfarastiftunar er aðeins átta árum yngra, en þá var að
hefjast í Austur-Barðastrandarsýslu og raunar víðar á Vestfjörðum
og við Breiðafjörð tímabil mikils áhuga á þjóðmálum, atvinnumál-
um og bókmenntum, og kom sá áhugi allri þjóðinni að haldi, því
að hann varð Jóni Sigurðssyni hin ágætasta stoð og átti óefað mik-
inn þátt í því, hverjir bókmenntalegir kjarnakvistir uxu úr grasi
á þessum slóðum. Árið 1847 var Amtsbókasafn Vesturamtsins stofn-
að — með aðsetur í Stykkishólmi —, og síðan voru stofnuð allmörg
sýslubókasöfn og fjöldi lestrarfélaga á áratugunum fram að alda-
mótunum og á fyrsta tugi þessarar aldar, og á Seyðisfirði var stofn-
að þriðja amtsbókasafnið árið 1893. Kunnust eru menningarleg og
félagsleg áhrif slíkra safna úr Þingeyjarsýslu, en þeim eiga Þingev-
ingar fyrst og fremst að þakka áhrif sín og gengi í íslenzkum stjórn-