Ægir - 01.10.1983, Page 10

Unnsteinn Stefánsson og
Björn Jóhannesson:
Ólafsfjarðarvatn -
varmahagur þess og
efnaeiginleikar
Inngangur
Það var um aldamótin 1900, að norskir raunvís-
indamenn, þeirra á meðal hinn kunni norski haffræð-
ingur Björn Helland-Hansen, rannsökuðu einstætt
fyrirbæri í svokölluðum „ostrupollum“ við vestur-
strönd Noregs. Hér er um að ræða sjávarlón, þar sem
svo hagar til, að þunnt lag af ferskvatni eða fersk-
vatnsblönduðum sjó hvílir ofan á saltara djúplagi,
sem sjaldan endurnýjast, með því að það hefur tak-
markaðan samgang við hafið úti fyrir. Fyrirbærið var
fólgið í því, að efsti hluti saltara lagsins hitnaði mun
meira en yfirborðslagið á vorin og sumrin, jafnvel svo
að það gat orðið allt að 10° heitara.
Hinir norsku fræðimenn færðu að því rök, að þessi
hitaaukning neðan ferskvatnslagsins stáfaði af eins
konar gróðurhúsaáhrifum. Sólarorkan sem fersk-
vatnslaginu berst og breytist í varmaorku, fer að
stórum hluta til uppgufunar, að einhverju leyti til að
hita loftið yfir vatninu og að litlu leyti til að hita upp
vatnið í þessu efra lagi, sem svo flyst til sjávar á til-
tölulega skömmum tíma. Á hinn bóginn endurnýjast
salta lagið, sem undir er, mjög treglega, og hin skörpu
skil milli laganna koma að heita má í veg fyrir lóðrétta
blöndun. Sá hluti sólarorkunnar sem kemst niður í
neðra lagið, breytist einnig í varmaorku, og þar eð
hún kemst ekki burt úr laginu, nýtist hún öll til
upphitunar á vatninu. Afleiðingin verður sú, að hita-
hámark myndast í efsta hluta salta lagsins. Efna-
fræðilegar og líffræðilegar athuganir á fyrirbærinu
gerðu þeir Gaarder og Spárck í byrjun fjórða áratug-
arins. Sölt og lagskipt vötn af þessu tagi þekkjast á fá-
einum stöðum, t.d. í Alsír, í Ungverjalandi og í
Washington fylki á vesturströnd Bandaríkjanna
(Anderson 1958).
Svo segir í fornum ritum frá tímum Rómverja, að
ostrurækt við strendur Ítalíu hafi gengið mun betur í
sjávarlónum, þar sem gætti ferskvatnsáhrifa í yfír'
borðslagi, heldur en fyrir opnu hafi. Undir yfirborði
slíkra sjávarlóna steig hitinn ört og leiddi til hag-
stæðra skilyrða til hrygningar og uppvaxtar. Róm-
verjar lærðu snemma að færa sér slíkar aðstæður í nyt
og komu sér upp hentugum ræktunartjörnum með
því að gera stíflugarða. Vitneskja um þessa aðferð
barst síðar til Frakklands og þaðan til Norðurlanda
(Gaarder og Spárck 1932).
Náttúrleg eða tilbúin sjávarlón með þá eiginleika,
sem hér hefur verið lýst, bjóða upp á áhugaverða
möguleika til ræktunar á hlýsjávartegundum á norð-
lægum slóðum og einnig ætti að vera unnt við þessi
skilyrði að flýta fyrir vexti þeirra tegunda á svæðinu,
sem við venjulegar aðstæður alast upp við mun lægr|
vatnshita. Eitt slíkra vatnakerfa er Ólafsfjarðarvatn i
Ólafsfirði, sem höfundar þessarar greinar hafa rann-
sakað undanfarin ár. Lögð hefur verið áhersla á að
kanna áhrif verðurfarsþátta á varmahag og efna-
eiginleika vatnsins og jafnframt breytingar milli ára.
Hér verður greint frá nokkrum helstu niðurstöðum og
um þær fjallað. ítarlegri og tæknilegri ritgerð um
þessar rannsóknir er birt í RITUM FISKIDEILDAR
(1983).
Skylt er að þakka fjölmörgum aðilum, sem stut
hafa þessar rannsóknir. Einkum hafa Ólafsfirðingaf
sýnt þeim mikinn velvilja og áhuga, og er þe|iri
þökkuð margs konar fyrirgreiðsla og aðstoð. Of langt
mál yrði að telja upp alla þá, sem hlut eiga að máh, en
við viljum þó sérstaklega nefna bæjarstjóra Ólafs-
fjarðar, bæði fyrrverandi og núverandi, bæjartækm-
fræðing og skólastjóra Gagnfræðaskólans, bæði fyrr'
verandi og núverandi, sem veittu okkur aðstöðu ti
efnagreininga í eðlisfræðistofu skólans. Pá leyfðu
Ólafsfirðingar okkur afnot af ágætum yfirbyggðum
vélbát til sýnatöku, og er eigendum hans þökkuð su
514-ÆGIR