Ægir - 01.12.1986, Blaðsíða 45

Lúðvík Kristjánsson:
íslenzkir sjávarhættir V
Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1986. 498 bls.
í 5. bindi íslenzkra sjávarhátta
segir frá veiðum hvals, rostungs
og tugls, auk þess sem greint er
frá þjóðtrú og getspeki tengdri
sjósókn og sjávarháttum.
Eins og í öðrum bindum verks-
ins er heimildaskrám og mynda-
skrám raðað fremst, en þar sem
þeim lýkur hefst umfjöllun um
hval, hvalveiðar, nýtingu hval-
fangs o.s.frv. Fyrsti kafli hvala-
þáttar ber yfirskriftina „Fer
fiskisaga - flýgur hvalsaga", en
það orðtak er komið af því, að
fréttir af hvalfangi eða hvalreka
þóttu svo mikil tíðindi og góð að
þau bárust hraðar en flestar fréttir
aðrar. Víst er um það, að allt frá
upphafi byggðar í landinu hefur
hvalur verið mikið nýttur til
manneldis á íslandi og bendir
Lúðvík Kristjánsson á það, að
þeirri tilgátu hat'i verið varpað
fram, að á söguöld, og jafnvel
nokkuð fram eftir öldum, hafi
hvalkjöts verið neytt meira en
annars kjötmetis hér á landi. Hér
skal enginn dómur á það lagður,
hvort þessi tilgáta fái staðist, en
hitt leikur ekki á tvennu, að hval-
afurðir voru um aldir veigamikill
þáttur í mataræði landsmanna og
oft varð hvalreki heilum sveitum
til bjargar í harðærum. Hafa ýmis
orðtök myndast af þeim happa-
feng, sem hvalur þótti og eru sum
notuð í daglegu tali enn þann dag
í dag, - í yfirfærðri merkingu.
I stuttum kafla er brugðið upp
sýnishornum af örnefnum
dregnum af hval og hvalveiðum,
en síðan segir frá heimildum um
hval í fornritum, Fornbréfasafni
og gömlum lögbókum. Þá greinir
frá hvalkomum og hvalveiði,
hvalskurði á hvalíjöru, nýtingu
hvalfangs og hvalverði, slysum af
völdum hvals, hvalaheitum og
frá hval í þjóðtrú og leikjum.
Af öllu þessu má sjá, að hvalur
var um aldir umtalsverður þáttur
í fæðuöflun íslendinga. Hval-
veiðar voru á hinn bóginn aldrei
snar þáttur í bjargræði þjóðarinn-
ar, nema þá helst á Vestfjörðum.
Vestfirðingar hafa e.t.v. lært
eitthvað til hvalveiða af Böskum,
en annars var tæknibúnaður
landsmanna of lélegur til að þeir
gætu veitt stórhveli í stórum stíl,
en urðu að mestu að láta sér
nægja það sem á fjörur þeirra rak.
Frásagnir af hvalveiðum Arn-
firðinga og Djúpmanna á öldum
áður eru einkar athyglisverðar og
sama máli gegnir um ítarlega lýs-
ingu á hvalrekum við Norðurland
á 18. og 19. öld. Er þar engu við
að bæta, þótt vissulega megi
spyrja, hvort stutt umgetning um
hvalveiðiti Iraunir Friðriks
Svendsen á Flateyri hefði átt
heima í ritinu. Þær tilraunir voru
athyglisverðar, þótt árangur
þeirra yrði lítill sem enginn. í
sambandi við hvalrekana við
Norðurland verður að geta þess,
að það kemur illa heim við máltil-
finningu mína sem gamals Eyfirð-
ings að sagt er (bls. 43) að hvalur
hafi sprungið í ís „innarlega á
Eyjafirði, nálægtGrenivík". Hygg
ínbuflt fiviötjðiteoon
lölvujktv
öjáunvlja'ttiv
5
ég að í málvitund flestra Eyfirð-
inga sé Grenivík utarlega við
fjörðinn og fæstir telji sig komna
í innri hluta hans, fyrren komiðer
inn fyrir Hjalteyri.
Að loknum hvalaþætti segir af
rostungi og nytjum af honum.
Þær voru jafnan miklu minni en
hvalnytjar, enda rostungurinn
stórum minni skepna og miklu
minna af honum við landið. Allt
um það mátti ýmislegt gagn hafa
af rostungi. Úr húð hans voru
gerð reipi og hún var notuð í
skipsreiða og jafnvel akkerisfest-
ar. Rostungstennur - fílabein
norðursins — voru gersemar og úr
þeim smíðaðir fagrir gripir, auk
þess sem þær þóttu hafa lækninga-
mátt.
Að lokinni frásögn af rostungi
og nytjum af honum greinir frá
sjávarfuglanytjum og nær sú
umfjöllun yfir tvö hundruð blað-
síður. Þar segir fyrst frá fugla-
björgum allt í kringum landið,
frá nytjum af bjargfugli og
aðferðum við öflun þeirra, bjarg-
sigi og fyglingu, auk annarra
veiðiaðferða, svo sem háfaveiði,
snörun, fleka-, grinda- og skot-
veiði. Þá er rækilegur kafli um
æðarfugl og nytjar af honum.
Loks er að geta langs kafla um
ÆGIR - 745