Tímarit lögfræðinga - 01.07.2002, Blaðsíða 9

þetta tekið fram berum orðum.3 Þetta gerir löggjafinn með því að fulltrúar
löggjafarþingsins eru kosnir lýðræðislega og þeir hafa síðan áhrif á það, beint
eða óbeint, hverjir fari með framkvæmdavald og jafnvel dómsvald. Sett lög í
víðtækasta skilningi, sem er fyrirferðarmesta og mikilvægasta réttarheimildin,
eru þannig löghelguð lýðræðislega, að minnsta kosti formlega.
Þótt löggjafinn hafi viss áhrif á skipan og stöðu dómsvaldsins hefur það
sérstöðu sem bundin er í stjómarskrá. Vegna hennar, meðal annars sjálfstæðis
þess gagnvart öðrum stjómarstofnunum ríkisins, liggur ekki í augum uppi
hverjar séu hinar lýðræðislegu valdheimildir, eða nánar tiltekið hvert dómstólar
sækja heimildir sínar til að setja reglur eða skapa rétt. Þetta er meginástæðan
fyrir tregðu á að viðurkenna þátt dómstóla í að setja almennar reglur - þá skorti
sambærilegt umboð og löggjafinn hafi og verði því að leita uppi ætlan
löggjafans.4 Með því að dómstólar taki sér slíkt vald sé réttaröryggi skert vegna
afturvirkni dóma sem kunni að leiða til réttaróvissu; þá sé farið framhjá því
lýðræðislega ferli sem lög eigi að fylgja áður en til samþykktar kemur auk þess
sem það brjóti gegn þrígreiningu ríkisvaldsins.
3. UM LAGASETNINGU
Nauðsynlegt er að gera hér nokkra grein fyrir þeirri réttarheimild sem stafar
frá löggjafanum - settum lögum, en síðan verður vikið að dómstólunum og því
hvemig réttarheimildimar horfa við þegar þeir móta eða setja reglur.
Á miðöldum var sú hugmynd ríkjandi að lögin væm óaðskiljanlegur hluti
tilverunnar; þau væm eilíf og óumbreytanleg - viðfangsefni hinna lögvísu væri
að leiða þau í Ijós þegar skera þyrfti úr tilteknum afmörkuðum ágreiningi. Sú
hugmynd að lög væm valdboð færð í reglur, sem hefðu almennt gildi, þau
geymdu nýmæli í lögum og væm sett með vitund og vilja, birtist fyrst með
skýmm hætti í Evrópu seint á 11. öld, eftir umrót germönsku þjóðflutninganna
á 2.-6. öld e. Krist og hran Vest-Rómverska ríkisins. Þetta mátti kalla byltingu
í stjómarháttum Evrópuþjóða. Vísi að lagasetningu má þó finna fyrr, en ein-
ungis sem áfanga á langri vegferð.
Upphaf þessarar byltingar hefur verið miðað við það þegar Gregor páfi VII.
gaf út hið fræga plagg Dictatus papae, þar sem mörkuð var umbótastefna kirkj-
unnar sem hafði það að meginmarkmiði að frelsa kirkjuna undan hvers konar
veraldarvaldi og siðbæta hana á öllum sviðum. Hér áskildi páfi sér meðal
annars óskorað vald til lagasetningar í samræmi við þarfir á hverjum tíma. Með
þessu varð stjóm öll liðugri en undir hinum fomu venjuhelguðu lögum og féll
3 „AU offentlig makt i Sverike utgár frán folket". Stjómarskrá Svíþjóðar (Regeringsformen), 1. gr.
„Folket ud0ver den lovgivende Magt ved Stortinget [...]“. Stjómarskrá konungsríkisins Noregs
(Kongeriget Norges Grundlov), 49. gr. „Statsmakten i Finland tilkommer folket som företradas av
dess till riksdag församlada representatiori*. Stjómarskrá Finlands (Regeringsform för Finland), 2.
gr. Ftliðstæðar yftrlýsingar em hvorki í stjómarskrám Danmerkur né Islands, en er óskráð
meginregla svo sem ráða má af öðmm ákvæðum.
4 Hart: The Concept of Law, bls. 135-36.
103