Tímarit lögfræðinga - 01.07.2002, Blaðsíða 33

þó einungis að tveimur skilyrðum fullnægðum: Að þannig sé valið í dómara-
stöður að allir eigi aðgang að þeim, enda sé nauðsynlegum kröfum um menntun
fullnægt og að allir hafi aðgang að menntuninni og dómstólunum. Þessum
kröfum er hvergi fullnægt til hlítar, en leitast verður við að fara eins nærri þeim
og kostur er. Ef þessu er gaumur gefinn má með gildum rökum segja að
dómstólar starfi í anda lýðræðis þegar þeir setja mönnum samskiptareglur, að
vísu á annan hátt en löggjafinn, en þó þannig að það virðist ekki lakar tryggt.53
14. HVAÐ BINDUR HENDUR DÓMSTÓUA OG LÖGGJAFA?
Þótt þær stjómarstofnanir sem ákvarða efni og innihald lagareglna - löggjafi
og dómstólar - njóti hvor á sinn hátt lýðræðislegrar löghelgunar er ekki þar með
sagt að þær hafi frjálsar hendur um að setja hvaða reglur sem þeim býður við
að horfa - þær eru bundnar af réttarheimildum eins og áður er lýst þótt ekki sé
það með sambærilegum hætti. Báðar eru þær bundnar af stjómarskrárákvæðum
og þeim almennu meginreglum sem leggja má að jöfnu við þau. Ef náttúru-
rétturinn er viðurkenndur sem réttarheimild bindur hann bæði löggjafann og
dómstóla hvom á sinn hátt. Um dómstóla er sérstaklega tekið fram, væntanlega
í flestum í stjómarskrám, að þeir séu í embættisverkum bundnir af lögunum, en
það merkir, að þeir séu bundnir umfram löggjafann af öllum viðurkenndum
réttarheimildum.
I fjölveldissamfélögum nútímans er hugtakið lýðræði skilið miklu rýmri
skilningi en áður þegar skilningurinn var aðallega bundinn við fulltrúalýðræðið
og löggjafarsamkunduna. Nú koma miklu fleiri að svo sem ýmis hagsmuna-
samtök, eins og aðildarfélög vinnumarkaðarins, en þar hefur reyndar stundum
þótt skorta á að lýðræði væri fyllilega tryggt. Sama á við lagahugtakið. Það er
nú orðið miklu fjölþættara en fyrr sem bezt má marka af fjölgun viðurkenndra
réttarheimilda. Horfið hefur verið frá hinu þrönga lagahugtaki einveldis- og
upplýsingaaldar að lagahugtaki miðalda sem birtist óvíða skýrar en í íslenzka
þjóðveldinu og bezt er lýst með hugtökunum að rétta lög sem er hlutverk dóm-
stólanna og gera nýmæli sem er hlutverk löggjafarsamkundunnar.
Sá sem vefengir lagasetningarvald dómstólanna er að einhverju leyti háður
alræðishyggju einveldis- og upplýsingaaldar þar sem sett lög einvaldsins voru
eina viðurkennda réttarheimildin. Við lýðræðisskipan hljóta samkvæmt þessu
allar réttarheimildir að eiga sér stoð, beint eða óbeint, í vilja meirihluta kjós-
enda - arftaka einvaldsins - eins og hann birtist hverju sinni, en þær svara
síðan spurningum um öll álitaefni. Hlutverk dómstóla verður þá ekki annað en
að finna svarið sem þar liggur ljóst fyrir eða kann að leynast.
53 Mauro Capelletti: The Judicial Process in Comparative Perspective. Oxford Clarendon Press
1989, bls. 40-46.
127