Nýja stúdentablaðið - 01.04.1953, Qupperneq 23

NÝJA STÚDENTABLAÐIÐ
21
BJÖRN ÞORSTEINSSON, sagnfrœðingur:
Hugleiðingar um íslenzkar
fornbókmenntir
Fornbókmenntirnar eru þjóðarstolt okkar íslendinga, og
þær hafa dugað okkur bezt til þess að sanna öðrum þjóð-
um, að við erum sjálfstæð menningarþjóð, þótt pólitísku
sjálfstæði okkar hafi oft verið skorinn stakkurinn.
Hér myndaðist aldrei að fornu glæsileg ytri menning,
risu aldrei veglegar hallir eða kirkjur af grunni eins og
annars staðar á Norðurlöndum, en hér voru skráðar bækur,
sem geyma lykilinn að andlegum menntum norrænna þjóða.
Menn hafa furðað sig á þessu fyrirbrigði og leitað ýmissa
skýringa, sem hér verða ekki raktar. Hér er einungis vett-
vangur til þess að gera grein fyrir íslenzkum fornbók-
menntum sem þjóðfélagsfyrirbæri.
íslenzkar fornbókmenntir eru skapaðar af íslenzka þjóð-
veldinu, það gefur þeim svipmót sitt og sérkenni, en þjóð-
veldið er lokaskeið langrar þjóðfélagsþróunar. Engels
bendir réttilega á, að Norðurlandaþjóðir séu á sama stigi
í þjóðfélagsefnum á víkingaöld og Germanar þjóðflutninga-
tímans og Grikkir, þegar Hómersljóð eru ort. Þessi tíma-
bil í sögum fyrrnefndra þjóða eru nefnd hetjualdir, en
hetjutímabilið er lokaskeið ættsveitasamfélagsins. Þá skipt-
ist lítt stéttgreint samfélag í andstæðar fylkingar og auðug
yfirstétt verður að lokum alls ráðandi og skapar sér ríkis-
vald. Hetjutímabil í sögu flestra þjóða eru hálfforsöguleg,
en hér úti hélzt þjóðfélagsskipan hetjualdar langt inn á
skeið siðmenningar. Hér samþýddist kristin menning heiðnu
ættsveitasamfélagi á upplausnarstigi, og skrift og mál-
vísindi voru tekin í þjónustu þess, og urðu meiri almenn-
ingseign en annars staðar á sama tíma. Ekkert slíkt þjóð-
félag var framar til í álfunni, en því svipar mest til sam-
félaga Vestgota og Ira á fyrstu öldum miðalda, þess vegna
virðist mönnum, að íslenzkum fornbókmenntum kippi í kyn
til irskra fornsagna.
Islendingar voru víðförlir á þjóðveldisöld. Þeir ferðuðust
um gjörvalla álfuna og stunduðu nám í Þýzkalandi (ísleifur
Gissurarson, Gissur ísleifsson), Frakklandi (Sæmundur
fróði, Jón Ögmundsson, Þorlákur helgi) og Englandi (Þor-
lákur helgi og Páll Jónsson) og fluttu heim með sér nýjan
lærdóm og þekkingu. íslendingar hafa snemma gerzt bók-
hneigðir, og hingað fluttist mikið af bókum. Þegar klaustur
er nýstofnað á Helgafelli um 1186, á það hundrað bækur
(120), en það mun jafngilda meiri háttar bókasöfnum ytra
á sama tíma. Hingað bárust því allskonar menningar-
straumar utan úr álfu, en þar stóð þá blómaskeið lénsveldis
og riddaramenningar, og eins konar endurreistarstefna
var uppi í bókmenntum. Þá eru uppi heimsfrægir sagna-
ritaðar og sagnfræðingar víða um lönd (þ. á m. Saxi
Grammatikus í Danmörku og Þjóðrekur munkur í Noregi),
heimspekingar, listamenn og siðferðispostular. Islendingar
kynnast öllum stefnum og straumum samtíðar sinnar og
voru manna námfúsastir, en íslenzkir rithöfundar höfðu
allt aðrar þjóðfélagsforsendur bæði menningarlegar og
sögulegar en yfirstéttarhöfundar annarra þjóða. Þeir læra
fyrst að skrifa eftir kristnitöku, og það líða um þrjár kyn-
slóðir, þangað til þeir fóru að beita skriftinni við fræðastörf.
Þótt þjóðin væri óskrifandi, átti hún margs konar fræði og
andlegar menntir. Ættin var kjarni þjóðveldisins, þess
vegna var ættvísi og ættarmetnaður snar þáttur í lífi Is-
lendinga. Þeir voru ættfróðir, kunnu langar ættartölur, frá-
sagnir og kvæði um afreksmenn og voru lögfróðir. Skrift-
lærðir klerkar, þjónar konunga og páfa, skeyttu sjaldan
að festa slík alþýðuvísindi á bækur úti í Evrópu, en hér á
landi vóru þjóðleg fræði mönnum lifandi viðfangsefni og
hagnýt í stjórnmálabaráttunni
Það fyrsta, sem við vitum, að skrásett er á íslenzka
tungu, eru lög þjóðarinnar. Veturinn 1117—’18 voru þau
rituð, og var verkið unnið norður á Breiðabólstað í Vestur-
hópi hjá Hafliða Mássyni. Fyrir þann tíma hefur tvímæla-
laust ýmislegt verið ritað á íslenzku, t. d. munu tíundar-
lögin 1096 hafa verið skrásett, þegar þau voru samin. Ef
þau hafa verið hið fyrsta skráð á íslenzka tungu, verður
hér hið sama uppi á teningnum eins og annars staðar; hið
fyrsta, sem menn skrásetja, er jafnan skattalög, reikning-