Morgunblaðið - 01.02.2009, Síða 29

M
álþing íslenzkra
stjórnvalda og Atl-
antshafsbandalags-
ins um öryggi á
norðurslóðum, sem
haldið var í Reykja-
vík á fimmtudag, lét
ekki mikið yfir sér
en er mikilvægara
en margur heldur.
Sú staðreynd að framkvæmdastjóri NATO,
tveir æðstu herstjórnendur bandalagsins, for-
maður hermálanefndarinnar og ýmsir hátt
settir ráðherrar og embættismenn frá aðild-
arríkjunum skyldu sækja málstofuna sýnir að
bandalagið beinir nú sjónum sínum til norðurs
á ný, eftir að hafa lengi horft fyrst og fremst til
suðurs og austurs. Það er ótvírætt í þágu ís-
lenzkra öryggishagsmuna að bandalagið horfi
aftur til norðurslóða. Sama á við um Noreg, en í
sameiningu hafa þessi tvö norðlægu NATO-ríki
unnið að því að fá NATO til að taka annað aug-
að af Afganistan og gefa heimaslóðum gaum.
Málþingið í Reykjavík sýnir að sú viðleitni hef-
ur borið árangur.
Siglingar og öryggismál
Á Norður-Atlantshafinu, sem varnarbandalag
vestrænna lýðræðisríkja kennir sig við, er nú
margt athyglisvert að gerast. Jaap de Hoop
Scheffer, framkvæmdastjóri bandalagsins, fór
yfir fjögur atriði í ræðu sinni á málstofunni.
Í fyrsta lagi hefur hlýnun loftslags á norður-
slóðum í för með sér að nýjar skipaleiðir opnast
og gera má ráð fyrir aukinni umferð skipa um
hafsvæðið nærri ströndum Íslands, með til-
heyrandi slysahættu. Umferð olíu- og gasskipa
heldur væntanlega áfram að aukast og þar með
hættan á umhverfisslysum.
Scheffer benti á að þessi þróun hefði í för
með sér þörf fyrir leitar- og björgunarviðbúnað
á Norður-Atlantshafinu. Í þeim efnum hefði
NATO skýru hlutverki að gegna. Bandalagið
réði yfir getu og búnaði til að takast á hendur
leitar- og björgunarleiðangra og viðbragðs-
miðstöð bandalagsins hefði nauðsynlega
reynslu til að skipuleggja hvers konar hjálp-
arstarf og styðja leitar- og björgunaraðgerðir.
Þetta skiptir máli fyrir Ísland. Ef t.d. stóru
olíuskipi hlekkist á undan ströndum landsins
hefur Ísland eitt og sér enga burði til að takast
á við slíkan atburð. Við erum háð samstarfi við
nágrannaríkin, ekki sízt Noreg, Danmörku og
Bretland, en einnig önnur NATO-ríki.
NATO og orkuöryggið
Í öðru lagi munu ýmsar auðlindir, þar með tald-
ar olíu- og gaslindir, verða aðgengilegri ef ísinn
hopar. Framkvæmdastjóri NATO benti á að
áfram yrði erfitt að vinna þessar auðlindir; skil-
yrði væru erfið og fjarlægð frá mörkuðum mik-
il. Sæju menn fram á aukna virkni í þessum
geira, sérstaklega í orkuvinnslu, yrði bandalag-
ið að taka það með í reikninginn.
Orkuöryggi er hugtak, sem hægt og rólega
hefur þokazt ofar á dagskrá NATO undanfarin
ár. Bandalagið þarf að geta tryggt að flutn-
ingaleiðir fyrir orku til aðildarríkjanna séu
tryggar. Það er engan veginn sjálfsagt mál.
Deilur Rússa við nágrannaríki sín um gasvið-
skipti hafa þannig oftar en einu sinni leitt af sér
gasskort í aðildarríkjum NATO vestar í Evr-
ópu um hávetur.
Á leiðtogafundi NATO í Búkarest í fyrra var
kveðið á um hvert hlutverk bandalagsins væri
við að tryggja orkuöryggi. Bandalagið á m.a. að
tryggja upplýsingaöflun um orkuflutninga,
stuðla að stöðugleika, styðja við viðbrögð vegna
orkuskorts eða slysa, hvetja til góðs samstarfs
ríkja og stuðla að vernd og öryggi orkumann-
virkja. Scheffer sagðist í ræðu sinni telja að allt
ætti þetta við í tilfelli aukinnar orkuvinnslu á
norðurslóðum.
Geir H. Haarde, fráfarandi forsætisráð-
herra, benti á það í ræðu sinni á fundinum að ef
olía eða gas fyndist á Drekasvæðinu myndi það
endurspeglast í öryggismálastefnu Íslands. Ef
orkuvinnsla hefst innan íslenzkrar efnahags-
lögsögu verða Íslendingar að tryggja öryggi
orkumannvirkjanna. Ef Ísland verður olíuríki
einhvern tímann í framtíðinni mun hluti ágóð-
ans af olíuvinnslunni geta runnið til þess verk-
efnis. En að sama skapi er ólíklegt að Ísland
komist af án samstarfs við bandalagsríki sín til
að tryggja öryggi orkunnar.
Samband NATO við Rússland skiptir máli í
þessu samhengi. Ef Rússar halda áfram að
beita orkulindum sínum sem „vopni“ í deilum
við nágrannaríkin og skrúfa oftar fyrir gasið
má gera ráð fyrir að NATO-ríki leitist við að
verða þeim ekki eins háð um orku. Þá geta
orkulindir á norðurslóðum komið inn í mynd-
ina.
Aukin hernaðarumsvif
Í þriðja lagi komu deilur ríkja við heimskautið
um yfirráðasvæði til umræðu. Rússland, Kan-
ada, Bandaríkin, Noregur og Danmörk fyrir
hönd Grænlands deila um mörk efnahags-
lögsögu og skiptingu landgrunnsins í Norður-
Íshafinu. Sú hætta er vissulega fyrir hendi að
þær deilur magnist. Rússar hafa gengið einna
harðast fram í kröfum sínum undanfarin ár og
sendu m.a. kafbát til að koma rússneska fán-
anum fyrir á hafsbotni á norðurpólnum.
Í fjórða lagi nefndi framkvæmdastjóri
NATO aukin hernaðarumsvif á norðurslóðum.
Þar hafa Rússar farið fremstir í flokki og aukið
á ný bæði siglingar herskipa og flug lang-
drægra sprengjuflugvéla um Norður-
Atlantshafssvæðið. Önnur ríki á norðurslóðum
hafa aukið hernaðarstarfsemi á svæðinu, til
dæmis bæði Noregur og Kanada. Sá munur er
þó á, að þau ríki hafa fyrst og fremst aukið eft-
irlit með sínu næsta nágrenni, meðal annars
vegna aukinnar skipaumferðar, en hern-
aðarstarfsemi Rússa virðist aðallega þjóna
þeim tilgangi að sýna að þeir séu aftur orðnir
stórveldi. Eða hvaða tilgang annan hefur t.d.
ítrekað hringflug um Ísland?
Geir H. Haarde vék að þessu í ræðu sinni á
málþinginu. Hann sagði að eftir að kalda stríð-
inu lauk hefði mjög dregið úr hernaðar-
umsvifum á norðurslóðum og þannig vildu Ís-
lendingar helzt hafa það. En grundvallarmunur
væri á því að ríki gættu fullveldis síns og héldu
uppi hefðbundnum landvörnum annars vegar
og hins vegar að ríki færu á ný að sýna vald sitt
með langdrægum skipum og flugvélum. Þess-
um orðum var augljóslega ætlað að draga fram
muninn á hegðun Rússlands og annarra ríkja í
okkar heimshluta.
NATO þarf að gefa þessari þróun gaum.
John Craddock, yfirmaður Evrópuherstjórnar
NATO, sagði í sínu erindi á málstofunni að
bandalagið ætti að gera allt sem það gæti til að
ýta undir samstarf, en ekki samkeppni
ríkjanna á norðurslóðum. Það á auðvitað að
vera upplegg bandalagsins; að kæla ástandið
fremur en að hita upp í því.
Jaap de Hoop Scheffer velti því fyrir sér
hvort NATO ætti að auka umsvif sín á norð-
urslóðum. Hann sagði að til greina kæmi að
fjölga leitar-, björgunar- og almannavarnaæf-
ingum á svæðinu. Hvers konar umsvif NATO á
norðurslóðum yrðu hins vegar að fara fram al-
gerlega fyrir opnum tjöldum og ríka áherzlu
ætti að leggja á samstarf við Rússland. NATO
ætti að taka þátt í samstarfi á norðurslóðum
með öðrum alþjóðlegum samtökum ríkja á
svæðinu; Norðurskautsráðinu og Evrópusam-
bandinu.
Þótt lögð sé áherzla á samstarf við Rússland
og að NATO api ekki eftir Rússum í því að sýna
vald sitt á Norður-Atlantshafinu er nauðsyn-
legt að bandalagið sýni Rússum að þeir eiga
ekki frítt spil með að þenja út áhrifasvæði sitt.
Framhald á loftrýmisgæzlunni
Loftrýmisgæzlan við Ísland, sem orrustu-
flugsveitir frá öðrum bandalagsríkjum annast
nokkrum sinnum á ári, er liður í þessu, auk
þess að vera í þágu öryggishagsmuna Íslands.
Hún fer fram á forsendum hefðbundinna land-
varna og beinist ekki að neinu ríki öðru fremur.
Hún er fyrst og fremst til marks um að NATO
er reiðubúið að verja Ísland og hafa eftirlit með
hafsvæðinu umhverfis landið, þótt aðstæður
séu ekki nú með þeim hætti að slíkrar gæzlu sé
þörf allt árið. Það er þess vegna mikilvægt að
loftrýmisgæzlunni verði haldið áfram.
Nú stefnir allt í að í ríkisstjórn setjist eini ís-
lenzki stjórnmálaflokkurinn, sem vill ganga úr
Atlantshafsbandalaginu og telur ekki þörf á
neinum landvörnum, hvaða nafni sem þær
nefnast. Samstarf Vinstri grænna og Samfylk-
ingarinnar er hugsanlega aðeins til næstu
vikna og mánaða, en ekki er útilokað að það
verði til næstu ára. Um leið og VG sezt í rík-
isstjórn gengur Sjálfstæðisflokkurinn úr
stjórn; sá flokkur sem dyggast hefur staðið
vörð um tryggar landvarnir og aðild Íslands að
NATO.
Hver á að verða stefna nýrrar ríkisstjórnar í
öryggis- og varnarmálum? Þau virðast ekki
hafa verið ofarlega á baugi í stjórnarmynd-
unarviðræðunum. VG láta sér ekki detta í hug,
fremur en forveri flokksins, Alþýðubandalagið
sáluga, að gera úrsögn úr NATO að skilyrði
fyrir stjórnarsamstarfi. En það skiptir bæði
máli hvað stendur í stjórnarsáttmálanum og
hvað stendur ekki í honum. Í stefnuyfirlýsingu
fráfarandi stjórnar sagði þetta eitt um varn-
armál: „Ríkisstjórnin mun fylgja markaðri
stefnu í öryggis- og varnarmálum og koma á fót
samráðsvettvangi stjórnmálaflokkanna um ör-
yggismál.“ Mun ný ríkisstjórn áfram fylgja
markaðri stefnu, sem meðal annars felur í sér
aukið tvíhliða samstarf við nágrannalöndin og
áframhaldandi loftrýmisgæzlu NATO hér á
landi?
Á málþingi NATO var frá því greint að Danir
væru reiðubúnir að annast loftrýmisgæzlu hér
við land í marz, Spánverjar í maí og Banda-
ríkjamenn með haustinu. En jafnframt kom
fram í máli Geirs Haarde og Jaaps de Hoop
Scheffer að framhaldið væri í höndum ís-
lenzkra stjórnvalda.
Vinstri grænir, sem alla jafna hafa litlar
áhyggjur af umfangi og vexti ríkisútgjalda,
hafa haft þungar áhyggjur af kostnaðinum við
loftrýmisgæzluna og lagt fram um hann fyr-
irspurnir á Alþingi. Nú þegar liggur fyrir
ákvörðun um að fækka þeim skiptum, sem er-
lendar flugsveitir koma hingað til lands, úr
fjórum á ári í þrjú. Aukinheldur munu banda-
lagsríki okkar í NATO taka á sig stærri hluta
kostnaðarins en upphaflega var áformað. Þá
liggja fyrir ýmsar hugmyndir um hvernig megi
koma þeim verkefnum, sem Varnarmálastofn-
un hefur með höndum, fyrir með ódýrari hætti
með meira samstarfi við aðrar stofnanir á borð
við Neyðarlínu og Landhelgisgæzlu.
Í þessu efni má ekki gleyma því að grund-
vallarskylda hvers ríkis er að tryggja löggæzlu,
dómskerfi og landvarnir. Þetta eru forgangs-
verkefni allra ríkja. Og fyrir þá, sem eru jafn-
áhugasamir um fullveldi Íslands og VG, hlýtur
að vera forgangsatriði að Ísland hafi einhverja
stefnu um hvernig það ætlar að tryggja það
lykilatriði í gæzlu fullveldisins, sem landvarn-
irnar eru. Nú getum við ekki lengur treyst á
Bandaríkin að sjá um þau mál fyrir okkur.
Nú reynir líka á ábyrgð Samfylkingarinnar,
sem væntanlega mun fara áfram með utanrík-
isráðuneytið í nýrri stjórn. Ætlar hún að
standa í ístaðinu í varnarmálum eða fara á
taugum einu sinni enn? Ætlar Samfylkingin að
leyfa VG að setja varnarmál Íslands upp í loft á
tímum, þegar óvissan fer vaxandi á Norður-
Atlantshafi?
Hver verður stefna nýrrar stjórnar í varnarmálum?
29
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 1. FEBRÚAR 2009
Reykjavíkurbréf
310109
Loftrýmisgæzla
við Ísland
Danmörk
Marz
Spánn
Maí
Bandaríkin
September?