Morgunblaðið - 15.03.2009, Side 31

Verði alvarlegt mengunar-
slys við Ísland er útilokað að
stjórnvöld ráði ein við björgun
Hætta á hryðjuverkaárás
telst lítil. Ísland er ekki ofar-
lega á neinum hryðjuverkalista
Farsóttir eru þverþjóðleg
hætta sem getur skollið á
Íslandi án mikils fyrirvara
Smygl og sala á fíkniefnum
hefur ýtt undir samtaka-
myndun meðal afbrotamanna
Á
hættumatsskýrslan fyrir Ís-
land, sem kynnt var í vik-
unni, markar talsverð
tímamót. Í fyrsta sinn fer
fram á vegum íslenzkra
stjórnvalda sjálfra heild-
stætt mat á öryggishags-
munum landsins og mögu-
legum hættum, sem að
þeim steðja. Skýrslan var
unnin af hópi fólks með margvíslega reynslu og
þekkingu á viðfangsefninu. Áður en lengra er
haldið, er rétt að halda því til haga að ritstjóri
Morgunblaðsins var einn nefndarmanna.
Um áratugaskeið létu íslenzk stjórnvöld
Bandaríkjunum eftir að meta öryggishagsmuni
Íslands og þörf fyrir varnarviðbúnað hér á landi.
Íslendingar komu sér ekki upp sjálfstæðri þekk-
ingu eða getu til greiningar á öryggisumhverfi
landsins. Viðbúnaður varnarliðs Bandaríkja-
manna fólst fyrst og fremst í hefðbundnum her-
vörnum. Alltof lengi, líka eftir að í alþjóðlegum
umræðum um öryggismál voru menn farnir að
víkka öryggishugtakið og gefa gaum nýjum ógn-
um, snerust umræður um varnar- og öryggismál
á Íslandi að mestu leyti um þessar hefðbundnu
varnir og tvíhliða samstarfið við Bandaríkin. Það
var þannig þversögn að í ríki, sem aldrei hefur átt
eigin her, snerist umræðan að miklu leyti um
hernaðarþátt öryggismála.
Í áhættumatsskýrslunni er dregin upp allt
önnur og breiðari mynd af öryggismálum Ís-
lands. Hernaðarógn er vissulega einn þeirra
þátta, sem teknir eru inn í myndina, en er ekki
lengur aðalatriðið. Draga má þá ályktun af
skýrslunni að viðbrögð við öðrum hættum en
hernaðarógn séu brýnni og nærtækari. Þar má
nefna viðbrögð við efnahagshruni eins og því,
sem nýlega dundi yfir, umhverfisógnum, farsótt-
um, hryðjuverkastarfsemi, skipulagðri glæpa-
starfsemi, mansali, útlendingahatri, netárásum,
hruni orku- eða fjarskiptakerfa og matvæla-
skorti, svo nokkur atriði séu talin. Í skýrslunni er
að finna fjölmargar ábendingar starfshópsins um
það hvernig bæta megi viðbúnað og við-
bragðsáætlanir til að treysta öryggi Íslands og ís-
lenzku þjóðarinnar á breiðum grunni.
Fjármálahrun og efnahagsvarnir
Framan af starfstíma starfshópsins var öryggi
fjármálakerfisins ekki sérstaklega ofarlega á
blaði, enda var það ofmetið, hér á landi sem ann-
ars staðar. Högginu, sem kom í byrjun október
með hruni fjármálakerfisins, má líkja við árás,
sem svipti fjölda fólks persónulegu öryggi og
lífsafkomu. Enda þurfti nefndin að umskrifa
kaflann um fjármálaöryggi.
Í skýrslunni kemur fram að Íslendingar hafi
verið mjög illa undir fjármálakreppuna búnir.
Endurskoða verði tengda áhættuþætti þegar
staða nýs bankakerfis og efnahagslífsins í heild
verði orðin skýrari. Starfshópurinn bendir á að
það var ekki eingöngu bankahrunið sjálft, sem
skaðaði íslenzka hagsmuni, heldur einnig við-
brögðin við því, bæði hér á landi og erlendis.
Þannig hafi setning neyðarlaganna komið í veg
fyrir áhlaup innlendra innistæðueigenda á
bankakerfið. „Hins vegar leiddu þau til áhlaups
erlendra lánveitenda á aðra íslenska skuldara.
Ástæðan var sú að þau skertu verulega réttindi
og getu erlendra lánveitenda til að endurheimta
lán sín hjá íslensku bönkunum,“ segir í skýrsl-
unni. „Þannig skapaðist mikið vantraust á ís-
lensku lagaumhverfi og réttarfari. Í kjölfar
setningar neyðarlaganna og þjóðnýtingar Glitn-
is og Landsbankans ákváðu bresk stjórnvöld að
beita hryðjuverkalögum til að frysta eignir
Landsbankans og taka síðan yfir Kaupþing Sin-
ger & Friedlander. Sú ráðstöfun var réttlætt
með þeim rökum að verið væri að standa vörð
um breska efnahagskerfið. Bretar höfðu metið
það svo að íslensk stjórnvöld hygðust ekki bæta
innistæðueigendum Icesave-reikninga Lands-
bankans tap sitt.“
Þannig bendir nefndin á að orðspor Íslands
erlendis hafi beðið hnekki. „Þessi áhættuþáttur
var stórlega vanmetinn. Engar viðbragðsáætl-
anir voru um hvernig bregðast ætti við afleið-
ingum fjármálakreppu eða annars konar áföll-
um á erlendri grund,“ segir starfshópurinn.
Í skýrslunni eru færð rök fyrir því að talsvert
hafi vantað upp á efnahagsstjórnina hér á landi,
Seðlabankinn hafi verið veikburða og mikill
misbrestur hafi orðið á framkvæmd eftirlits
með bönkunum. Fullyrða megi að tengsl eft-
irlits- og fjármálastofnana hafi verið of náin.
Fjármálaeftirlitið hafi verið undirmannað miðað
við stærð bankakerfisins. Embætti efnahags-
brotadeildar Ríkislögreglustjóra sé vanmáttugt
og spyrja megi hvort dómstólar ráði við flókin
mál varðandi fyrirtækjarekstur og fjármál. Með
öðrum orðum var Ísland vanbúið undir fjár-
málakreppu og margir veikleikar í kerfinu, sem
átti að verja okkur fyrir slíku áfalli.
Starfshópurinn segir að treysta verði pen-
ingamálakerfi Íslands í kjölfar gjaldeyris-
kreppunnar, sem landið gengur nú í gegnum.
Einn kosturinn sé aðild að Evrópusambandinu
með upptöku evru þegar skilyrði skapist til
þess. Ekki sé þó víst að aðild að myntbandalagi
leiddi endilega til þess að markmið um stöðugra
verðlag, lægri vexti og afnám verðtryggingar
næðust. Verðbólgan í aðildarríkjum EMU sé
mismunandi og fjármálakerfi misstöðug. Þá
geti sveiflur í atvinnustigi komið í stað sveiflna í
verðbólgu og kaupmætti.
„Hins vegar hefði bankakerfið haft mikið
gagn af EMU áður en það hrundi. Þörfin er
ekki eins brýn í nýja bankakerfinu sem er rík-
isrekið og mun smærra. En Ísland kæmist inn á
sameiginlegan fjármálamarkað ESB og innlend
fyrirtæki hefðu þá aðgang að fjármagni í eigin
mynt,“ segir í skýrslunni. „Þótt bankarnir hafi
valdið miklu tjóni eru þeir líka lykillinn að end-
urreisn og viðgangi atvinnulífsins. Nú er hins
vegar traust og trúverðugleiki innlendra stofn-
ana og fyrirtækja í lágmarki á erlendum láns-
fjármörkuðum. Því þarf að leggja áherslu á að
bæta samskiptin við erlenda banka til að koma í
veg fyrir að málsóknir og fjármagnsþurrð hamli
endurnýjun efnahagskerfisins og leiði til ein-
hæfs atvinnulífs með ofuráherslu á sjávarútveg
og landbúnað og til landflótta. Reynslan nú hef-
ur staðfest að alþjóðavæðing fjármálamarkaða,
vörumarkaða og vinnumarkaðs krefst einnig al-
þjóðavæðingar stofnana þjóðfélagsins.“
Í hnotskurn má segja að varnirnar gegn svip-
uðu áfalli í framtíðinni liggi í því að horfast í
augu við að fjármálakreppur eru alþjóðlegar og
varnirnar gegn þeim þurfa líka að vera alþjóð-
legar. Ísland þarf að taka þátt í alþjóðlegum eft-
irlitsstofnunum, notast við erlendan gjaldmiðil
og styðjast við alþjóðlegt regluverk til að geta
varizt fjármálakreppum. Áhættumatsskýrslan
bregður ljósi á að þetta er hluti af því að tryggja
öryggi almennings á Íslandi.
Horft heildstætt á öryggismálin
Í viðauka við áhættumatsskýrsluna sem Valur
Ingimundarson, formaður starfshópsins, tók
saman kemur fram að þrátt fyrir herleysið
koma tugir stofnana og samtaka að öryggis- og
varnarmálum hér á landi. Gerð er grein fyrir
þessum hluta skýrslunnar í Morgunblaðinu í
dag, laugardag. Þar kemur ennfremur fram að
á síðasta ári var varið um 20 milljörðum króna
til öryggismála á Íslandi. Í samtali við Val Ingi-
mundarson kemur fram að skýrsluna megi nota
til að nálgast öryggismál með heildstæðari
hætti en áður hafi verið gert og vekja athygli á
samþættingu og innbyrðis tengslum öryggis-
mála. Hún geti þannig orðið að liði við að ákveða
hvert fjármunir verði veittir og í hvaða verkefni.
Í ábendingum starfshópsins segir meðal ann-
ars: „Mikilvægt er – sérstaklega í ljósi fjár-
málakreppunnar – að nýta sem best þá fjármuni
sem varið er til öryggis- og varnarmála. Því er
mælt með að samstarf stofnana sem sinna ör-
yggis- og varnarmálum verði eflt og komið í veg
fyrir skörun á verksviðum þeirra. Þannig mætti
tryggja samlegðaráhrif og stuðla að hagkvæmni
í nýtingu opinberra fjármuna. Það væri auk
þess í samræmi við ríkjandi hugmyndafræði í
öryggismálum annarra ríkja sem gengur út á að
samþætta atriði sem lúta að öryggis- og varn-
armálum.“
Áhættumatsskýrslan getur vonandi stuðlað
að því að stjórnvöld horfi heildstætt á öryggis-
málin og stuðli að því að gæta megi öryggis
landsins með hagkvæmari hætti. Í þeim sparn-
aði í ríkisfjármálunum, sem nú blasir við, liggur
beint við að reyna að spara peninga með auknu
samstarfi. Bent hefur verið á möguleika á sam-
starfi Varnarmálastofnunar og Flugstoða ann-
ars vegar og Landhelgisgæzlunnar hins vegar.
Slíkt samstarf er miklu nærtækara en sá kjána-
legi stofnanarígur milli t.d. Gæzlunnar og Varn-
armálastofnunar, sem komið hefur fram meðal
annars hér á síðum blaðsins að undanförnu.
Loftrýmisgæzlan í samhengi
Þegar horft er á 20 milljarða kostnað við örygg-
ismál á Íslandi komast umræður um kostnaðinn
við loftrýmisgæzluna, sem bandalagsríki okkar í
NATO sjá um í samstarfi við íslenzk stjórnvöld,
í annað ljós. Sá kostnaður, sem Ísland ber af eft-
irlitinu er hverfandi í samanburði við raunveru-
legan kostnað við eftirlitið, en hann bera banda-
lagsríkin að langmestu leyti. Þótt hernaðarógn
steðji ekki að Íslandi, er ekki ástæða til að af-
leggja loftrýmisgæzluna – ekki frekar en í öðr-
um NATO-ríkjum, sem telja ekki fremur en Ís-
land að þeim sé hætta búin af hernaðarárás.
Össur Skarphéðinsson utanríkisráðherra
skautaði nokkuð létt yfir niðurstöður áhættu-
matsnefndarinnar þegar hann sagði hér í
blaðinu að hann skildi skýrsluhöfunda þannig að
„þeir leggi ekki mikla áherslu á mikilvægi loft-
rýmisgæslu til landvarna heldur frekar til að
halda tengslum við NATO“.
Í skýrslunni er það dregið fram sem eitt af
markmiðum loftrýmisgæzlunnar að styrkja
samskipti við önnur NATO-ríki en Bandaríkin.
Þar er jafnframt fjallað um að sérstaða Íslands
sem herlauss aðildarríkis NATO hafi laðað fram
tvö sjónarmið; annars vegar að Ísland muni allt-
af skipta máli á spennu- eða átakatímum vegna
legu landsins og því sé höfuðatriði að Íslend-
ingar axli meiri ábyrgð á eigin landvörnum og
hafi bolmagn til að eiga samstarf við önnur
NATO-ríki. „Stuðningur við loftrýmisgæslu og
aukin þátttaka í hermálasamstarfi NATO sé
viðleitni til að koma til móts við það viðhorf.“
Hins vegar er fjallað um það sjónarmið að það
eigi nú að vera forgangsverkefni að skjóta stoð-
um undir aðra öryggisþætti en hefðbundnar
landvarnir, til dæmis sem snúi að öryggi sam-
félags og grunnvirkja, í ljósi þess að ekkert gefi
ástæðu til að óttast spennu eða hernaðarátök á
okkar svæði í náinni framtíð. Í skýrslunni er
ekki gert upp á milli þessara sjónarmiða.
Þar er hins vegar ítrekað að það sé stefna
NATO að hafa eftirlit með flugumferð herflug-
véla með ratsjáreftirliti og flugsveitum ef þurfa
þykir. Það hafi verið í samræmi við þá stefnu,
sem íslenzk stjórnvöld höfðu frumkvæði að slíku
eftirliti hér á landi og að NATO féllst á þá beiðni.
Ekki bara ein skýrsla
Í skýrslu áhættumatsnefndarinnar segir að
miklu skipti að uppfæra reglulega áhættumats-
skýrslur í ljósi tíðra breytinga á sviði öryggis-
mála og er bankahrunið nefnt sem dæmi um
hversu hratt vægi áhættuþátta geti breytzt. „Þá
þyrfti að vera unnt að nálgast upplýsingar,
greiningar, áhættumatsskýrslur og við-
bragðsáætlanir hinna ýmsu stofnana með mið-
lægum hætti til að auðvelda samræmd viðbrögð
við hættuástandi,“ segir í skýrslunni.
Þetta er í samræmi við það, sem Morg-
unblaðið hefur lengi lagt til; að komið verði á fót
hér á landi stofnun eða miðstöð sem færi með
rannsóknir og greiningu og aðstoðaði stjórnvöld
við stefnumótun í öryggis- og varnarmálum.
Slíkar stofnanir eru til í öllum nágrannalöndum
okkar og nú, þegar Ísland ber sjálft ábyrgð á
öllum sínum vörnum, er tilvist slíkrar mið-
stöðvar hér á landi enn brýnni. Boðað var, eftir
brottför varnarliðsins, að henni yrði komið á fót
en af því hefur ekki orðið.
Það verður ekki umflúið að halda áfram því
verki, sem hafið er með áhættumatsskýrslunni.
Eðlilegast er að koma þessum vettvangi á fót í
góðu samstarfi háskólanna í landinu og þeirra
stofnana, sem fara með gæzlu öryggis almenn-
ings í landinu.
Fjölþættir öryggishagsmunir Íslands
31
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15. MARS 2009
Reykjavíkurbréf
140309