Morgunblaðið - 25.04.2009, Blaðsíða 53

ar sögur sem einberar anekdótur.
Fyrir mér voru þær annað og meira:
Þær voru áminning um gildi sér-
hátta; árás á samheimsku. Þær fólu
ekki í sér rök fyrir frábrigðum frá-
brigðanna heldur fyrir frábrigðum
sem eru verðmæt vegna þess að ein-
staklingseðlið er meira virði en aðrir
hlutir. Að skilja blettinn – sinn
Skagafjörð – til að skilja heiminn; að
ganga með sínar fölsku tennur en
ekki staðlaða góma. Þessi ríka ein-
staklingshyggja er lærdómurinn
sem ég dreg af sögum Haralds, um
leið og þær voru þó andóf gegn ein-
staklingsofvexti og persónulegum
vindbelgingi.
Ef þessi greining mín á sögum
Haralds er rétt má segja að þær hafi
haft tvær víddir, eins og Völuspá í
túlkun hans sjálfs: annars vegar
tímanlega vídd sem varpaði ljósi á
rás hinna einstöku atvika, kímilegra
eftir þörfum, og gæddi hana listræn-
um blæ, en hins vegar myndræna
eða táknræna vídd sem tryggði
sögukjarnanum óstaðbundna og al-
gilda merkingu. Sögur Haralds af-
hjúpuðu blekkingar, upplýstu sann-
leika um mannleg lífbrigði og
mannlega farsæld.
Haraldur er líklega skemmtileg-
asti maður sem ég hef kynnst um
dagana en líka einn sá margslungn-
asti. Hann hataði mærð og slepju.
Minnumst hans með þökk á þessum
degi sem gleðimannsins er auðgaði
alla þá sem nálægt honum komu.
Kristján Kristjánsson.
Kynni okkar Haralds Bessasonar
hófust þegar ég fór vestur til Winni-
peg til náms snemma á áttunda ára-
tugnum. Þá hafði hann verið þar
prófessor í mörg ár og lykilmaður í
málefnum sem sneru að Vestur-Ís-
lendingum. Ef fjallkonan þurfti að
ávarpa landa okkar vestra á tylli-
dögum var talað fyrst við Harald,
því ekki mátti fjallkonan fara með
fleipur. Ef ritstjórar blaða og tíma-
rita forfölluðust hljóp Haraldur í
skarðið. Og ef Vestur-Íslendingur
féll frá var oft ætlast til að Haraldur
skrifaði minningargrein í Lögberg-
Heimskringlu. Í kjölfarið fylgdi þá
gjarnan bón ættingja um að þýða
greinina á ensku. Og ef svo ólíklega
vildi til að höfðingja af Íslandi bæri
að garði þá féll það í hlut Haralds að
skipuleggja dvölina og helst að vera
leiðsögumaður um íslensku byggð-
irnar í Manitoba og Norður-Dakota.
Allt var þetta sjálfsagt. En jafn-
framt sinnti Haraldur fræðunum af
krafti á þessum árum. Í samstarfi
við Robert Glendinnig stjórnaði
hann útgáfu fræðirita um fornís-
lensk málefni. Þessar bækur seldust
í þúsundatali enda bættu þær úr
brýnni þörf í enskum fræðaheimi á
ritum um eddur og sögur. Og mikil
var virðingin sem Haraldur naut
innan veggja Manitobaháskóla og
utan. Satt að segja var hann orðinn
þjóðsagnapersóna strax á þessum
árum, þá rúmlega fertugur. Menn
vitnuðu gjarnan í tilsvör hans, t.d.
við fávíslegum spurningum inn-
fæddra: „Er sími á Íslandi?“ „Já, en
bara einn, og hann er inni í miðju
landi svo allir geti notað hann.“
Þarna var ég nokkur ár og naut
kynna við Harald og fjölskyldu hans
og vini. Margoft kom ég á heimili
hans og Ásu konu hans og dætranna
þriggja, Steinu, Ellu og Kristínar,
og varð vitni að höfðingsskap þeirra
og glæsilegri framkomu. Og svo var
skroppið á ölstofu og farið að segja
sögur úr Skagafirði. Þá voru ís-
lensku stúdentarnir gjarnan með í
leiknum. Við vorum nokkurs konar
hirðmenn meistarans. En snilld
hans var m.a. í því fólgin að leyfa
hirðmönnunum að njóta sín, og hann
hvatti þá til dáða, enda var eins og
hann skynjaði alltaf einhvern neista
í hverjum um sig. Hann gat eigin-
lega gert alla viðmælendur sína að
afreksmönnum. Í fræðaskrifum
Haralds var jafnan hárnákvæm
blanda af fróðleik, innsæi og
skemmtun. Og svo þegar hann fór að
rifja upp atvik úr lífi sínu, þá voru
fornu fræðin, og þá einkum goðsög-
urnar, aldrei langt undan. Enda var
það þannig að hann greindi í mann-
lífinu þræði og ívaf goðfræðilegs eðl-
is og tengdi þannig samtíð sína við
undraveröld löngu liðins tíma. Í
seinni kaflanum í lífi Haralds var
Margrét heilladísin og kjölfestan.
Gestrisni þeirra hjóna var slík að
leitun mun á öðru eins. Húsið stóð
opið nótt og dag, hvort sem dvalið
var vestan hafsins eða austan. Sumir
undruðust að þau hjónin skyldu
flytjast vestur aftur eftir glæsilegan
feril á Akureyri. En vestur hlaut
hugur þeirra og Sigrúnar Stellu að
leita, til allra ættingjanna sem þar
höfðu fest rætur. Ég sendi öllu
þessu fólki og öðrum vandamönnum
samúðarkveðjur nú þegar þessi öð-
lingur og tryggðavinur er allur.
Baldur Hafstað.
Fátt er jafn mikilvægt og góðar
minningar, einkum þegar aldurinn
færist yfir, þær gleðja og ylja. Þann-
ig minnist ég Haraldar Bessasonar
fyrrverandi rektors Háskólans á
Akureyri sem sagnræns lífsnautna-
manns með glampa í auga iðkandi
frásagnarlistina, sjálfum sér og öðr-
um til skemmtunar. Haraldur ólst
upp í Skagafirði á fyrri hluta síðustu
aldar og drakk þar í sig með móð-
urmjólkinni gullaldarmál og frá-
sagnarmenningu Skagfirðinga.
Hann var sannkallaður sagnaþulur
um sína ævi, stálminnugur á atburði,
sögur og sagnir. Nokkrar sögur
sagði hann mér af sveitungum í Við-
víkursveit og Blönduhlíð, þar á með-
al af móðurbróður mínum Sigurði,
sem hann vann með í vegavinnu.
Mun Haraldur hafa verið jarðýtu-
maður á þessum tíma en móður-
bróðir minn vörubílstjóri. Heyrði ég
haft eftir þáverandi unnustu Har-
aldar að henni hafi þótt hann óþarf-
lega moldugur þegar hún heimsótti
hann í vegavinnuna. Þau ár sem ég
átti þess kost að umgangast Harald
Bessason í Háskólanum á Akureyri
voru ánægjuleg en ekki síður lær-
dómsrík. Minnist Haraldar fyrst
haustið 1987 á skrifstofu rektors, á
fyrstu hæð Háskólans við Þingvall-
astræti, þar sem hann sat við IBM-
tölvuna sína, fyrstu tölvu háskólans.
Á borðinu við hliðina á tölvunni lá
fyrsta bók háskólans, bókin góða um
manninn. Þannig hófst nú rúmlega
tuttugu ára saga Háskólans á Ak-
ureyri. Haraldur var brosmildur
maður og hafði gaman af að segja
þannig frá að áður en varði var bros
á hvers manns vörum. Þetta var
honum auðvelt þar sem frásagnar-
gáfa hans var óviðjafnanleg og í blóð
borin. Gullaldarmál hans var mynd-
rænt og auðugt af orðum, hugtökum
og líkingum, sem hann gjarnan af-
byggði með því að draga fram mót-
sagnir og nýjar tengingar í frásögn
sinni og vakti þannig kátínu áheyr-
enda sinna. Mál hans vakti einnig að
sama skapi eftirtekt. Það var mikil
gæfa að kynnast Haraldi Bessasyni
og er ég þakklátur fyrir þær minn-
ingar sem sú viðkynning hefur gefið.
Við hjónin sendum Margréti Björg-
vinsdóttur eftirlifandi eiginkonu
Haraldar og fjölskyldu innilegar
samúðarkveðjur vegna fráfalls hans.
Hermann Óskarsson og
Karín M. Sveinbjörnsdóttir.
Það telst til forréttinda að hafa átt
Harald Bessason að vini. Hann var
ekki bara skemmtilegur, heldur líka
aldurslaus. Stundum fannst mér
hann ævaforn og stundum prakk-
arastrákur sem næstum áreynslu-
laust gat fengið mann til að prakk-
arast með sér. Ég er honum þakklát
fyrir svo margt. Ekki síst akadem-
íska uppeldið sem hann veitti mér
þegar hann editeraði, eins og hann
kallaði það, ritgerðirnar mínar á
Jessie Avenue í Winnipeg fyrir
margt löngu. Í minningunni er alltaf
hánótt. Ég við ritvélina á síðustu
stundu að ljúka við ritgerð og Har-
aldur að krota í það sem komið er.
„Ég veit það er erfitt fyrir Íslend-
inga að láta editera sig, Hulda mín,
en þú ættir kannski að orða þetta
svona,“ sagði hann nærgætinn og
benti mér á betri leiðir til að tjá mig
á ensku. Undir hans handleiðslu tók
ég stökk í hugsun og færni. Ég er
honum líka þakklát fyrir tímann
þegar við hlógum saman og vorum
snjöll heilu og hálfu dagana með alls
konar fólki sem ég kynntist í gegn-
um hann.
Ég votta Margréti, fjölskyldu
hennar og vinum mína dýpstu sam-
úð.
Hulda Karen Daníelsdóttir.
Haraldur var eftirminnilegur í
allri gerð, mikill að vallarsýn, bjó yf-
ir góðum og farsælum gáfum, Skag-
firðingur í húð og hár, kominn af
kjarnmiklu fólki úr meginhéraði.
„Land, þjóð og tunga, þrenning sönn
og ein, þér var ég gefinn barn á móð-
urkné,“ kvað skáldið og kemur upp í
hugann, þegar hins góða drengs er
minnzt með ríkum söknuði, nú þegar
hann er allur. Íslenzkri tungu og
bókmenntum þjónaði hann dyggi-
lega vestan hafs, prófessor í Winni-
peg frá því hann lauk námi.
Heimkoma Haraldar til Íslands
eftir hina löngu útivist, 1987, –
kvaddur góðu heilli til starfa sem
fyrsti rektor nýstofnaðs háskóla á
Akureyri, af gömlum skólabróður og
vini, Sverri Hermannssyni, mennta-
málaráðherra, – hefur verið honum
gleðiefni; tækifæri til að lifa Ísland
að nýju og ryðja braut menntastofn-
un til eflingar norðlenzkri byggð. Og
enn skein Skagafjörður við sólu, og
líta mátti fjöllin fögru bera við loft:
Tindastóll, „Mælihnjúkur himin-
hár“, og „gamli Glóðafeykir“, eins og
segir í kvæði sr. Matthíasar.
Í fágætri bók Haralds, Bréf til
Brands, 1999, eru minningar frá ár-
unum vestan hafs, kynni af minn-
isstæðum Vestur-Íslendingum og
lýsingar á þjóðfélagi með hinn
gamla, íslenzka menningararf að
bakhjarli. Greint er frá óvæntum at-
vikum og örlagasögum, og iðulega
einkennast þessir þættir af hárfínni
kímni. Ég vil nefna þætti m.a. um
Vilhjálm Stefánsson, Guttorm J.
Guttormsson, bræðurna Ríkharð og
Jóhann Beck (Stóra Beck og Litla
Beck), og Svein Benson, lögmann,
sem gekk með Haraldi um íslenzka
kirkjugarðinn í Mouse River, fædd-
ur vestra og einatt enskumælandi,
þar til hann skyndilega fór að tala
reiprennandi íslenzku. „Vegir ís-
lenskrar tungu hafa ávallt verið
órannsakanlegir, ekki hvað síst í
Vesturheimi,“ ritaði Haraldur.
Heimkominn settist Haraldur að í
Skjaldarvík fyrir utan Akureyri. Þar
var gott að koma og endurnýja göm-
ul kynni eftir þrjátíu ár. Gaman þótti
mér einn síðsumardag í Skjaldarvík
að eiga spjall við Edwin Stephanson,
sonarson sjálfs Stephans G. Kletta-
fjallaskálds. Og ánægju hafði ég af
því að leiða saman Harald og föður
minn, Halldór Laxness, og heyra þá
rifja upp kynni af Vestur-Íslending-
um, sem Halldór hafði umgengizt
sextíu árum fyrr í Nýja-Íslandi. Þá
var það síðasta áratug, að við nokkr-
ir „félagsbræður“, sem svo kölluðum
okkur, fögnuðum Haraldi á reglu-
legum vinafundum, einkum fyrir jól
og á þorra. Þá var skrafað og skegg-
rætt um landsins gagn og nauðsynj-
ar með skírskotun til gamals og nýs
fróðleiks um land og sögu, bók-
menntir og mannfræði. Nú þegar
Haraldur er horfinn úr þessum góða
félagsskap er okkur harmur í huga.
Ég veit, að ég mæli fyrir munn
okkar „félagsbræðra“, er ég þakka
Haraldi Bessasyni fyrir vináttu og
ógleymanlegar gleðistundir á liðn-
um árum. Jafnframt eru innilegar
samúðarkveðjur sendar vestur um
haf til Margrétar konu hans og fjöl-
skyldunnar.
Einar Laxness.
Haraldur Bessason var hæfileika-
maður. Augljósasti hæfileiki hans
var andríki og fyndni. Hann var
glöggur á fólk og var óhræddur að
hafa hæfileikafólk í kringum sig,
mjög laginn við að koma málum
fram, sanngjarn og tillitssamur.
Hann var vandaður fræðimaður í ís-
lensku og glímdi við að skilja forna
texta og nýja, var orðhagur. Viska
einkenndi hann.
Ég kynntist Haraldi þegar ég
kom til starfa við Háskólann á Ak-
ureyri sumarið 1992. Haraldur sat
sem rektor frá árinu 1987 til 1994 og
upp frá því sem prófessor í íslensku
við kennaradeildina til ársins 2001.
Tveimur árum eftir að Haraldur
hætti kennslu fluttist hann með fjöl-
skyldu sinni til Toronto. Mikilvægi
Haraldar fyrir Háskólann á Akur-
eyri var ekki síst að hann hafði starf-
að hálfan mannsaldur við gróinn og
góðan háskóla í Winnipeg í Kanada
áður en hann tók við rektorsemb-
ættinu. Öll þau ár sem við Haraldur
störfuðum saman vorum við í sama
húsi háskólans við Þingvallastræti,
hann sem rektor og prófessor, ég
sem sérfræðingur og yfirmaður
kennaradeildar. Með tímanum urð-
um við miklir mátar, ég lærði smám
saman á þá flóknu manneskju sem
Haraldur hafði að geyma. Hann
hafði sinn hátt á að umgangast sam-
starfsmenn sína. Hann útlistaði til
dæmis reglulega þær skráveifur
sem Þorgeirsboli gerði honum, en
hann hafði aðsetur í tölvu Haraldar,
skjöl hurfu, duttu ýmist af skjánum
eða fundust ekki í þeim möppum
sem þau áttu að vera, tölvan lét ekki
að stjórn. Þá kallaði hann samstarfs-
menn sína sér til aðstoðar og lét þá
segja sér til eftir efnum og kunn-
áttu, sumir sögðu honum til um save
as skipunina, aðrir leituðu að Þor-
geirsbola; öllum leið eins þeir væru
tölvusérfræðingar eftir tilsögnina,
sem var náttúrlega tilgangurinn.
Hann færði mér einhvern tímann
á þessum árum ljósrit af ýmsu því
sem hann hafði skrifað í fræðum sín-
um. Ég las þau mér til ánægju. Ég
veit ekki hvort það eða eitthvað ann-
að varð til þess að við komum okkur
saman um það fyrir nokkrum árum
að koma út bók með ritgerðum eftir
hann. Við höfum átt margvísleg
tölvusamskipti um bókarútgáfuna.
Hann lenti einu sinni í því að net-
fangið hans virkaði ekki. Nokkru
síðar skrifaði hann: „Gamla tölvu-
póstfangið mitt hefur hvorki leyft
mér að taka á móti né senda bréf nú
um langa hríð. Allur korrespondans
mér viðvíkjandi er þess vegna á
stjákli einhvers staðar út um him-
inhvolfin. En nýja póstfangið mitt er
öruggt …“ Nú hafði hann ekki heila
háskóladeild til aðstoðar í tölvumál-
um.
Gamansemi, andríki og fyndni
Haraldar var flókin og fáguð eins og
best sést af bók hans, Bréf til
Brands. Fyndnin var áhrifarík ein-
mitt vegna þess að hún var honum
svo eðlileg, kom beint frá hjartanu.
Ég get sagt það með sanni að Har-
aldur hafi verið einhver skemmtileg-
asti maður sem ég hef þekkt um æv-
ina. Ég er þakklátur fyrir þá
hlutdeild sem hann veitti mér í lífi
sínu og ég veit að ég má láta í ljósi
sama þakklæti allra sem unnu með
honum í kennaradeildinni. Við Beta
vottum Margréti konu hans og öðr-
um aðstandendum okkar dýpstu
samúð.
Guðmundur Heiðar
Frímannsson.
Árgangur stúdenta frá Mennta-
skólanum á Akureyri 1951 sér á bak
merkum manni, félaga og vini, þegar
Haraldur Bessason gengur fyrir
ætternisstapann. Hann dvaldi lang-
dvölum á erlendri grund vegna
starfa sinna við Manitobaháskóla í
Winnipeg í Kanada, en þangað réðst
hann sem kennari í íslenzkum fræð-
um þegar að loknu námi við Háskóla
Íslands 1956.
Að vísu var hann ekki eins fjar-
lægur okkur af því sem hann kenndi
móðurmál okkar í eina landnámi Ís-
lendinga utanlendis, í byggðum
Kanada. Hann hafði ávallt náið sam-
band við föðurlandið og var mættur
galvaskur á tíu ára afmæli árgangs-
ins 1961 á Akureyri; og dró ekki af
sér enda margfróður og allra manna
skemmtilegastur. Óáleitinn og jafn-
lyndur en kíminn og hafði tungu úr
hvers manns munni ef sá gállinn var
á honum.
Haraldur var fjölvís fræðimaður
og ritaði og gaf út fjölmörg fræðirit,
á ensku aðallega, auk fjölmargra
greina um íslenzka málfræði í blöð-
um og tímaritum. Ennfremur samdi
hann ritgerðir um íslenzkar bók-
menntir og sögu.
Haraldur var heiðursdoktor við
Manitobaháskóla og að heiðursborg-
ara Winnipegborgar var hann gerð-
ur 1987. Það sama ár lagði hann leið
sína á nýja leið til Íslands mikilla er-
inda. Hann gerðist fyrsti rektor hins
nýstofnaða Háskóla á Akureyri og
gegndi því í sjö ár. Sá sem hér held-
ur á penna telur það eitt af mestu
gæfusporum sínum í opinberri um-
sýslu að hafa fengið þann gagn-
menntaða háskólamann til þess
starfa.
Eftir að Haraldur lauk störfum
sem rektor skólans starfaði hann
áfram við kennslu um árabil. Að því
loknu tóku þau hjón, hann og Mar-
grét, sig upp og héldu til búsetu á
nýjan leik í Kanada, enda áttu þau
þar á fleti fyrir flesta sína nánustu.
Vinum Haralds er að honum hinn
mesti sjónarsviptir. Þótt hann léti
ekki mikið yfir sér á mannamótum
var hann samt hrókur fagnaðar,
stálminnugur og stórfróður um
menn og menntir.
Hann var Skagfirðingur eins og
þeir geta skemmtilegastir orðið, sí-
glaðir mannskapsmenn, fylgnir sér
og áræðnir.
Þeim, sem þetta ritar, er málið
nærri því of skylt til að hann nái að
kveða eins fast að orði og hann kysi
við brottför Haralds Bessasonar af
heimi hér. Það er huggun harmi
gegn, að minning um afbragðsmann-
inn mun óbrotgjörn standa meðal
þöktir önd í brjósti.
Við Greta sendum Margréti konu
Haralds og hennar skylduliði inni-
legar kveðjur okkar.
Sverrir Hermannsson.
Haraldur Bessason heilsaði mér
fyrst á flugvelli í Winnipeg. Þar
bauð hann alla Íslendinga velkomna
sem lögðu leið sína á slóðir „Landa“
í Manitoba: stúdenta, fræðinga,
ferðamenn, listafólk og kjörna full-
trúa. Örlítið tvístígandi og órólegur
SJÁ SÍÐU 54
Minningar 53
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. APRÍL 2009
Hinsta kveðja eftir Goethe
Göfuglyndur,
góður og hjálpfús
veri hinn mennski maður,
iðji hann og skapi
óþreytandi
hið gagnlega og rétta,
gerist æ formynd
af hinum ókunnu
æðri og hærri
huldu hugboðsverum.
(Steingr. Thorst.)
Tvær vestfirskar systur af
kjarnakyni önduðust í hárri elli á
fyrri hluta síðustu aldar. Á full-
orðinsárum skildi leiðir er önnur
þeirra hóf lífsgöngu sína í norð-
lensku héraði. Þær sáust aldrei
síðan. En tíðar bréfaskriftir, þar
sem kærleikur og mannskilningur
var kjarninn, mótuðu sterka
þræði til framtíðar afkomenda
þeirra. Þræði sem aldrei hafa
slitnað frá kynslóð til kynslóðar,
en liggja nú í ótal áttir til góðs og
trúar á fagurt mannlíf.
Margra áratuga vinátta tveggja
frændsystkina, barnabarna systr-
anna, ber því vitni.
Haraldur var gæddur góðum
gáfum og dýrmætri djúphygli í
mannlegum samskiptum. Vísa orð
Goethe hér í upphafi vel til per-
sónugerðar Haralds.
Stórmerkilegt lífsstarf er að
baki.
Minningar um dýrmætar sam-
verustundir leita úr vitund. Bréfin
öll sem alltaf fylgdu með fræði-
greinar eða frásagnir frá liðinni
tíð. Og síðasta bréfið bar með sér
eina slíka grein.
Síðasta bréfið þar sem enn var
ræddur tilgangur – og undur
mannlífs og spurn í léttleika var
enn töm á tungu.
Að leiðarlokum skilur Haraldur
okkur eftir ríkari af fegurð og
góðvild í trylltri veröld. Það ætti
að vísa okkur veginn er við drúp-
um höfði í þögn og ómældu þakk-
læti.
Við synir mínir og fjölskyldur
sendum Margréti og öllum börn-
um þeirra hugheilar samúðar-
kveðjur.
Jenna Jensdóttir.
HINSTA KVEÐJA