Morgunblaðið - 11.05.2009, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 11. MAÍ 2009
Óskar Magnússon.
Ólafur Þ. Stephensen.
Útgefandi:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal.
Útlitsritstjóri:
Árni Jörgensen.
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/
Óvenjulegamargorðurstjórn-
arsáttmáli hinnar
nýju vinstri
stjórnar er
furðufáorður um
hvernig stjórnin hyggst takast
á við ýmis stærstu verkefnin,
sem við henni blasa.
Við fáum að vita hvenær
stjórnin ætlar t.d. að leggja
fram áætlun um ríkisfjár-
málin, taka ákvörðun um eig-
endastefnu og eignarhald
bankanna og endurmeta að-
gerðir sínar vegna skulda-
vanda heimilanna, en hvað
hún ætlar að gera verður okk-
ur ekki sagt fyrr en seinna.
Þetta er ekki styrkleikamerki
á hinni nýju stjórn.
Fyrir kosningar gátu
stjórnarflokkarnir ekki sagt
kjósendum til hvaða aðgerða
þeir hygðust grípa í ríkisfjár-
málum; hvar ætti að skera nið-
ur eða hvaða skatta ætti að
hækka. Nú hafa þeir setið við í
tvær vikur. Fréttir hafa borizt
af ýmsum hugmyndum, ekki
sízt um hærri skatta. Nú lítur
nýr stjórnarsáttmáli dagsins
ljós og kjósendur eru engu
nær um hvernig eigi að leysa
vandann í ríkisfjármálum.
Erfitt er að draga aðra álykt-
un af þessum vandræðagangi
en að ríkisstjórnin hafi enn
ekki náð neinum tökum á
þessu brýna verkefni sínu. Í
stjórnarsáttmálanum er hins
vegar talsvert af hugmyndum
sem munu útheimta aukin rík-
isútgjöld.
Þeir, sem bjuggust við að
skýrt yrði kveðið að orði um
aðgerðir til hjálpar heim-
ilunum í greiðsluvanda þeirra,
hljóta líka að hafa orðið fyrir
vonbrigðum. Um þau efni
segja stjórnarsáttmálinn og
100 daga aðgerðaáætlunin af-
ar fátt.
Þá vekur það óneitanlega
athygli að ríkisstjórnin, sem
ætlar að gæta „ýtrasta að-
halds í rekstri ríkisins“ skuli
nú fjölga ráðherrum á ný.
Sennilega er það til marks um
að forystumenn stjórnarflokk-
anna hafi átt í vandræðum
með að standa gegn kröfum
eigin þingmanna um ráðherra-
stóla.
Áformin um uppstokkun og
fækkun ráðuneyta þegar líður
á kjörtímabilið eru hins vegar
að mörgu leyti skynsamleg.
Sameining ýmissa verkefna,
sem varða stjórn efnahags-
mála og fjármálamarkaðinn í
einu ráðuneyti er í samræmi
við það, sem ýmsir hafa ráð-
lagt. Bent hefur verið á að
skortur á samráði og sam-
starfi ráðuneyta hafi átt sinn
þátt í að efnahagshrunið varð
eins alvarlegt og raun bar
vitni.
Ráðherra utan
þings, Gylfa
Magnússyni, sem
verður efnahags-
málaráðherra,
hafa verið færð
mikil völd. Hann er vandanum
vaxinn, en athygli vekur að
stjórnarflokkarnir skuli ekki
sjálfir telja að þeir eigi mann,
sem veldur þessum mikilvæga
málaflokki.
Stjórnin er klofin í afstöð-
unni til Evrópusambandsins.
Utanríkisráðherra mun leggja
fram tillögu til þingsályktunar
á sumarþingi, um að sótt verði
um aðild að ESB. Ekki mun
Samfylkingin geta reitt sig á
stuðning allra þingmanna
Vinstri grænna við þá tillögu.
Hún þarf því augljóslega að
semja við stjórnarandstöðuna,
og það er út af fyrir sig ágætt
að í stjórnarsáttmálanum
kemur fram að stjórnin horfist
í augu við þá stöðu. Stjórn-
arandstaðan mun geta haft
mikil áhrif á hvernig samn-
ingsmarkmið og fyrirvarar Ís-
lands um aðildarsamning
verða orðaðir. Æskilegast er
að þetta mikilvæga mál verði
unnið og afgreitt í eins víð-
tækri sátt og kostur er.
Sú áherzla, sem í stjórn-
arsáttmálanum er lögð á sam-
ráð við aðila vinnumarkaðar-
ins, er jákvæð. Hún stangast
hins vegar á við önnur mark-
mið, eins og þau að hefja inn-
köllun aflaheimilda strax á
næsta ári. Þá niðurstöðu virð-
ist stjórnin hafa gefið sér fyr-
irfram, þrátt fyrir að hún
hyggist efna til samráðs við
hagsmunaaðila um breytingar
á fiskveiðistjórnuninni.
Fleiri hugmyndir stjórn-
arinnar í sjávarútvegsmálum
orka tvímælis. Reynslan sýnir
til dæmis að tillagan um frjáls-
ar handfæraveiðar smábáta að
sumarlagi mun vinna gegn
öðru markmiði stjórnarsátt-
málans um vernd fiskistofna
og ábyrga veiðistjórnun.
Marga ljósa punkta er að
finna í einstökum köflum
stjórnarsáttmálans. Stjórnin
vill til dæmis jafna vægi at-
kvæða við þingkosningar,
bæta aðgang almennings og
fjölmiðla að upplýsingum og
setja ein hjúskaparlög, sem
gildi fyrir jafnt gagnkyn-
hneigða sem samkynhneigða.
Það er full ástæða til að
óska hinni nýju ríkisstjórn
velfarnaðar í glímunni við ein-
hvern mesta vanda, sem Ís-
lendingar hafa staðið frammi
fyrir um áratugaskeið. Nýr
stjórnarsáttmáli dugir hins
vegar ekki til að sannfæra
kjósendur um að stjórn-
arflokkarnir nái utan um verk-
efni sitt.
Enn vitum við of lít-
ið um hvað stjórnin
ætlar að gera í
stærstu málunum}
Vandanum vaxin?
Þ
að hefur einu sinni verið mynduð
þjóðstjórn á Íslandi, nánar til-
greint vorið 1939, sem hafði að
vísu ekki breiðari skírskotun en
svo að hún var mynduð gegn
kommúnistum. Áður hafði slitnað upp úr sam-
starfi stjórnar „hinna vinnandi stétta“ vegna
kröfu Alþýðuflokksins um að þjóðnýta tog-
araflotann. Segja má að sú krafa endurómi nú
í kröfu vinstri flokkanna um þjóðnýtingu afla-
heimilda. En Framsókn hefur ekki áhuga á
slíkri þjóðnýtingu og hafði það ekki heldur þá,
heldur vildi með orðum Eysteins Jónssonar
„einstaklingsframtak sem flestra, en fé-
lagsskap um sameiginleg verkefni …“
Eftir að upp úr samstarfinu slitnaði var
mynduð þjóðstjórn Framsóknar, Sjálfstæð-
isflokks og Alþýðuflokks. Ástæðan var sú að
erfið verkefni blöstu við, sem líkleg voru til að baka rík-
isstjórninni óvinsældir, og aðeins rúm tvö ár til kosninga.
Hermann Jónasson vildi því breiðari sátt í þinginu og
færri að kljást við. Aðstæðurnar voru svipaðar og nú, því
ef sótt verður um aðild að ESB, er líklegt að efnt verði til
þingkosninga innan tveggja ára. Og ekkert vantar upp á
að vandamálin séu botnlaus, engu síður en þá.
Í ævisögu Ólafs Thors, eftir Matthías Johannessen, er
vitnað í minnisblöð, þar sem Ólafur lýsir afstöðu Her-
manns á þeim tíma. Sú afstaða fólst í því að gera yrði ráð
fyrir, „að Alþýðuflokkurinn yrði, ef hann væri utan við
stjórnina, alveg kommúnistískur og samskipa Héðni og
hans flokki, og hér gæti því vel komið til lík-
amlegra átaka, o.s.frv.“
Það er því ljóst að undiraldan í þjóðfélag-
inu var mikil árið 1939 eftir langvarandi
kreppu, enda voru brýnust „fátækramálin,
útvegsmálin og atvinnubótavinnan“. Það
kemur fram í minnisblöðum Ólafs að efna-
hagsmálin hafi þótt „erfiðust til samninga“ og
nefnd eru „gjaldeyrisvandræðin og innflutn-
ingshöftin“, auk þess sem bönkunum hafi lið-
ist „að vaða uppi“ og þeir sem lifað hafi á út-
gerð hafi „tapað öllu sínu“.
Allt eru þetta kunnugleg stef.
En svo vitnað sé til orða Matthíasar voru
sættirnar 1939 „mikilvæg þáttaskil, þjóð-
arnauðsyn, eins og málum var þá háttað í
heiminum. Þjóðin mun ávallt búa að því,
hvernig þá tókst að verja fjöregg hennar,
frelsi og sjálfstæði“.
Og spurning vaknar, hvort ekki hefði verið skyn-
samlegra í erfiðleikunum og óvissunni núna að mynda
þjóðstjórn. Það hefði raunar átt að gera fyrir löngu; lík-
lega voru mestu mistök ríkisstjórnar Sjálfstæðisflokks
og Samfylkingar að mynda ekki þjóðstjórn í haust.
En í stað þess að fara að dæmi Hermanns, var farin sú
leið að efna til kosninga og mynda ríkisstjórn til vinstri.
Stjórnmálaflokkum fjölgaði ekki í ríkisstjórninni, þó að
ráðherrum fjölgaði að vísu aftur. Auðvitað er það
ákvörðun sem ný ríkisstjórn lifir með; hún axlar ábyrgð
eftir því. pebl@mbl.is
Pétur
Blöndal
Pistill
Þjóðstjórnin sem ekki varð
Boða róttæka upp-
stokkun ráðuneyta
FRÉTTASKÝRING
Eftir Ómar Friðriksson
omfr@mbl.is
T
ÖLUVERÐAR breyt-
ingar verða gerðar á
stjórnarráðinu á næstu
misserum í annað sinn
á stuttum tíma. Ný
ríkisstjórn ætlar strax að sameina
ýmis verkefni í efnahagsmálum í
nýju efnahags- og viðskiptaráðu-
neyti. Nýtt atvinnuráðuneyti verði
til fyrir mitt kjörtímabilið og ráðu-
neytum fækkað úr 12 í 9 á kjör-
tímabilinu. Fyrir lok kjörtímabils-
ins er gert ráð fyrir því að lögfest
verði sameining samgöngu- og
sveitarstjórnarráðuneytis og
mannréttinda- og dómsmálaráðu-
neytis í nýju innanríkisráðuneyti.
Uppstokkanir, sameining og
fækkun ráðuneyta eru fátíðar í
stjórnkerfinu. Einu strúktúr-
breytingarnar sem gerðar hafa
verið á síðustu 40 árum, eða frá
því lögin um Stjórnarráð Íslands
voru sett, eru annars vegar stofn-
un umhverfisráðuneytisins árið
1990 og umtalsverðar breytingar
sem ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks
og Samfylkingar stóð fyrir 2007.
Þá voru stórir málaflokka fluttir
milli ráðuneyta og ráðuneyti land-
búnaðar- og sjávarútvegs voru
sameinuð í eitt í ársbyrjun 2008.
Einnig var gerð sú breyting að
iðnaðar- og viðskiptaráðuneytin
voru ekki lengur á hendi eins og
sama ráðherrans.
Reglulega hafa átt sér stað
miklar umræður um hvort skyn-
samlegt sé að sameina atvinnuveg-
aráðuneytin. „Það mæla töluvert
sterk fagleg rök með því að sam-
eina þessi ráðuneyti,“ sagði Gunn-
ar Helgi Kristinsson, prófessor í
stjórnmálafræði við Háskóla Ís-
lands, um áformin um atvinnuveg-
aráðuneyti. „Þau glíma við mjög
hliðstæð viðfangsefni og það hefur
mörgum þótt loða við sérstaklega
landbúnaðar- og sjávarútvegsráðu-
neytið að þau væru veik gagnvart
sínum atvinnugreinum og væru
kannski of nátengd þeim. Sam-
einað ráðuneytið ætti að hafa
burði til að vera faglega sterkara
og með meiri möguleika á sérhæf-
ingu og sérþekkingu, en þetta er
líka pólitísk spurning,“ bendir
hann á. Annars vegar hafi ásóknin
í ráðherrastóla alltaf verið sterk
og unnið gegn sameiningu ráðu-
neyta hér á landi. Hins vegar
snýst þetta um aðgang viðkomandi
atvinnugreinar eða hópa, sem
störf ráðuneytisins snerta, að
ráðuneyti. Hópar sem hafa haft
aðgang að sérstöku ráðuneyti sem
sinnir hagsmunum þeirra hafa að
sumu leyti betri aðgang að stjórn-
kerfinu. Þeir séu því ekki ánægðir
með að sjá á bak þeim aðgangi.
Þegar boðuð var sameining
landbúnaðar- og sjávarútvegsráðu-
neytanna árið 2007 var gagnrýnt
að ríkisstjórnin tæki ekki stærra
skref og setti iðnaðar- og við-
skiptaráðuneytin einnig undir
þann sama hatt í einu atvinnuveg-
aráðuneyti. Geir H. Haarde, þá-
verandi forsætisráðherra, þótti
ekki hyggilegt að búa til stórt at-
vinnuvegaráðuneyti. „Slíkt ráðu-
neyti væri einfaldlega of risavax-
ið,“ sagði hann á þeim tíma.
Í samanburði við önnur lönd eru
ráðuneyti á Íslandi fremur fá.
Lengst af voru ráðuneyti formlega
14 talsins og Hagstofan talin sér-
stakt ráðuneyti. Síðar fækkaði
þeim í 12 og nú er stefnt að fækk-
un þeirra í níu.
Stjórnin mynduð Undirbúningur að efnahagsráðuneyti hefst strax. Sameina
á samgöngu- og dómsmál í innanríkisráðuneyti fyrir lok kjörtímabilsins.
Ríkisstjórnin ætlar að fækka
ráðuneytum úr 12 í 9 á kjör-
tímabilinu og flytja til stóra
málaflokka. Viðskiptaráðuneytið
verður strax að sérstöku ráðu-
neyti efnahagsmála.
SÉRSTÖK efnahagsráðuneyti
þekkjast víða og fer vart á milli
mála að slík ráðuneyti eru meðal
voldugustu ráðuneyta stjórnkerfa.
Gunnar Helgi Kristinsson prófessor
segir þetta góða hugmynd við nú-
verandi aðstæður. ,,Ég held að í
ljósi reynslunnar sé full ástæða til
að huga að því að einhverjir meg-
inþættir efnahagsstjórnarinnar og
þ.á m. Seðlabankinn, Fjármálaeft-
irlitið og yfirstjórn bankamálanna
tengist í sæmilega öflugu ráðu-
neyti, sem gæti þá líka verið stjórn-
völdum til ráðuneytis um stefnu-
mótun á þessu sviði á miklu
sterkari hátt en áður. Ég geri fast-
lega ráð fyrir að þegar menn líta til
baka til aðdraganda bankahrunsins
megi sjá að sundurlaus stjórnsýsla
á þessu sviði hafi borið þar nokkra
sök. Ég held að á þessum óvissutím-
um sé ástæða til að halda vel utan
um þennan málaflokk.“
ÖFLUGT OG
EFTIRSÓTT››
Efnahagsráðuneyti Seðlabankinn
færist til viðskiptaráðuneytisins.
Morgunblaðið/Árni Sæberg