Morgunblaðið - 09.08.2009, Blaðsíða 28

Borgin sem óhep
Eftir Ragnar Halldórsson
Þ
ú brunar í sólgulum spor-
vagni að núllpunkti allra
vegalengda Ungverja-
lands – undir Kastalahæð
hjá Dóná sem greinir
Búda frá Pest. Hungruð ljón á
Keðjubrú opna steypt gin sín þegar
þau sjá þig. Og meinfýsinn, forn kop-
arörn við konungshöllina gýtur á þig
auga, ýfir fjaðrirnar og mundar
sverðið. Þú ert í París austursins –
Búdapest. Konunglega tötralegu
Habsborgaraborginni gömlu með
sinn hlédræga persónuleika, harm-
rænu sögu og takmarkalausu, hé-
gómlegu fegurð undir hrjúfu,
óhreinu yfirborðinu. Þú ert í tíma
sem er ekki til: Miðöldum miðjum.
Ekkert minnir lengur á villta vestrið
nema föt og farartæki Ungverja – og
þegar þú snýrð þér við: I’m lovin’ it.
Þjáning í þúsund ár
Þúsund augu mæta þér neð-
anjarðar þar sem tíminn stóð í stað,
undir borginni, í metro. Andlit sem
kölluðu þennan heimshluta heimili
sitt þegar járntjaldið blakti eins og
blóðug stálleiktjöld í ofbeldisfullu
leikhúsi veraldarleiksviðsins. Dimmt
augnaráð fólksins, kynþokkafullar
kvenlegar línur, kolsvart hár og
svargrá augu sem horfa á þig úr
óvæntri átt:
„Það er erfitt að vera hamingju-
samur og fagna ef þú þjáist svona oft
á þúsund árum,“ segir Darinka
Kern, 28 ára laganemi á 4. ári við
kaþólska háskólann Pázmány Péter í
Búdapest, þegar lestarvagninn
skröltir af stað með alþýðuna inn eft-
ir sólarlausum göngum gamla al-
þýðulýðveldisins. „Við erum hug-
arfarslega tætt vegna sögunnar,
hrist og brotin. Gátum aldrei
blómstrað. Ekki vegna veikleika,“
segir hún og hækkar róminn, „held-
ur af landfræðilegri legu og vegna
rangra pólitískra ákvarðana.“
Skugga bregður á andlit hennar.
„Ég nenni að vera hérna því
menntun er mjög góð,“ heldur hún
áfram. „En það skiptir engu hvern
þú kýst. Loforð. Loftbólur. Eftir
1990 er kosið á fjögurra ára fresti en
okkur finnst árangurinn ósýnilegur.
Allir þrá völd. Lofa paradís á jörð.
Hvers vegna er fjárhagurinn ennþá í
rúst, skattar háir, gengið lágt. Hvert
fara peningarnir? Árið 2000 var ég
með sömu tekjur og gat sparað en
ekki núna. Fólk er úrvinda. Missir
alla von. Klárasta fólkið flýr. Alveg
eins og á kommúnistatímanum.“
Dökk augu hennar glóa við tilhugs-
unina.
Saga óheppni
„Saga okkar er saga óheppni.
Landinu var tvisvar rústað af Mong-
ólum á 13. öld, sem herjuðu, stálu
öllu og þeystu burt. Við þurftum að
þola tvær árásir frá Tyrkjum, sem
komu á 15. öld og hreiðruðu um sig í
140 ár, mitt í austurríska Habsborg-
arveldinu. Eugene prins af Savoy
svældi þá loksins út ásamt herjum
Leópolds I. páfa. Óheppnin elti okk-
ur í báðum styrjöldunum. Við misst-
um 2⁄3 af landinu eftir fyrra stríð,
stóran hluta Króatíu, hálfa Rúmeníu
– Transylvaníu, stóran hluta Serbíu
og Bosníu, Slóvakíu og Úkraínu. Fífl-
in skrifuðu bara undir mögl-
unarlaust. Eftir nokkur hamingjuár
stóðum við því miður með Þýska-
landi og Ítalíu í seinna stríði því Hitl-
er lofaði okkur öllu til baka. En við
töpuðum og kommúnisminn gleypti
okkur,“ bætir hún við og heldur um
eyrun um leið og lestarlengjan heml-
ar með ískri undir miðborginni.
Þá hljómar rafræn tónlist og í
taktinum mætast tvö chic: Austur-
evrópskt kommúnista-chic Búdapest
og vestrænt chic tísku og tónlistar.
Betlandi börn og svöng gamalmenni
hreyfa sig með ásamt glansandi
mannmergðinni þegar sólin tekur
mót sálum á leið upp mót lífinu við
aðalkrossgötur Pest: Oktogon við
Andrássy-breiðgötu.
„Ég er þreytt,“ segir Darinka
óánægð þegar glæsilegt tákn
borgaralegrar siðmenntunar í
barokk- og ný-renaiss-
ance-stíl sýnir sig með
styttur 16 tónskálda á
þakinu og tvær berbrjósta
kvensfinxstyttur til beggja
hliða – óperuhúsið í Búda-
pest. Óperan var vígð
1884 og er sögð hafa
kostað Franz Jósef
Habsborgarkeisara
eina milljón forintna í
gulli. Á henni birtast
fjórar forngrískar gyðj-
ur sem tylla sér á tá:
Gamanleikgyðjan
Talía, Eratía – vernd-
ari ástarljóða; dans-
gyðjan Þerpsikóra og
Melpómína – gyðja
tragedíunnar.
„Það er eins og allt
sé að fara úr böndum.
Það eru óeirðir á Kos-
sut-torgi, ný bylting í
loftinu. Það voru 200
mótmælagöngur á
þjóðhátíðardaginn 15.
mars. Eftir miðnætti
loguðu eldar. Í stað þess
að fagna er fólk að mót-
mæla. Henda eggjum,
múrsteinum og hestaskít
í stjórnmálamennina.
Það eru margar ástæður
til að vera hrædd við yf-
irvöld. En þú getur
ekki hent molotov-
kokteilum á hús
stjórnmálamanna í
lýðræðisríki,“ segir hún og heilsar
ljósbláeygðri stúlku úti á götu.
Gleðin entist ekki
Andrúm Habsborgaraveldisins er
nærtækt í Gerbeaud-kaffihúsinu frá
1861 við Vörösmarty-torg þar sem
aðalverslunargatan, Váci utca, end-
ar, en hún er tákn mektaráranna í
Evrópu kringum aldamótin 1900 sem
Stefan Zweig skrifaði um í Veröld
sem var – þar til fyrra stríð braust út
eftir morð Franz Ferdinands rík-
isarfa í Sarajevo 1914.
1896 héldu Ungverjar glaðir upp á
1.000 ára eignarnám Magyara á Kar-
pata-fjallahringnum sem markaði
landamæri landsins og reistu Hetju-
torg, með Listasafn Búdapest og Nú-
tímalistasafnið hvort á sína hlið. Efst
á hárri súlu stendur erkiengillinn
Gabríel með Hina heilögu kórónu í
annarri hendi og tvíkrossinn í hinni.
Sagan segir að engillinn hafi birst
páfa í draumi og gert honum að
krýna Stefán hinn kristna konung
með henni, sem hann gerði á jóladag
árið 1000. En gleðin og bjartsýnin
entust ekki. 20. öldin var Ungverjum
erfið og í Búdapest má enn sjá
byssukúluör eftir blóðuga bardaga
og uppreisnir. Eins og örin frá
seinna stríði og 22 daga uppreisninni
1956, þegar hálf milljón flúði til út-
landa. Ljómi borgarinnar dofnaði
svo í hálfa öld bak járntjaldsins.
Ungverjar telja Trianon-
samninginn eftir fyrra stríð sinn
stærsta harm, þegar Habsborg-
arveldið leið undir lok og 2⁄3 af
landinu voru teknir af þeim. „Var
það samsæri?“ spyr Darinka.
Skipta átti Ungverjalandi til
helminga milli Rússa og banda-
manna, en það gerðist aldrei.
1945 umkringdi Rauði herinn
Búdapest. Þýski herinn hörf-
aði yfir Dóná, kom sér fyrir á
kastalahæð Búda og
sprengdi allar brýr að baki
sér. Sprengjuregn banda-
manna jafnaði Búdapest
næstum við jörðu. Gerð var
tilraun til lýðræðis eftir
stríðið en samkomulag
Churchills og Stalíns um að
skipta Evrópu í áhrifasvæði
fórnaði stærstum hluta Austur-
Evrópu til Sovétríkjanna í skiptum
fyrir Grikkland. Eftir gallaðar kosn-
ingar 1948 komst stalínistinn Rákosi
til valda og markaði upphaf lög-
regluríkisins.
Eftir dauða Stalíns 1953 við-
urkenndi Krushchev mistök hans,
en braut aftur byltingartilraunina
1956 með sovéskum skriðdrekum
rúllandi inn í Búdapest. „Allir sem
eru ekki á móti okkur eru með okk-
ur,“ sagði Kádár, innblásinn af
Kastalahæð Í janúar árið 1945 þurrkaði sprengjuregn konungshöllina á
Kastalahæðum næstum því af yfirborði jarðar.
Núllið stóra Undir höllinni liggur núllpunktur allra vegalengda Búdapest og
Ungverjalands. Steinsteypt núll vísar veginn.
Ósigur „Eftir nokkur hamingjuár stóðum við því miður með Þýskalandi og Ítalíu í seinna stríði
því Hitler lofaði okkur öllu til baka. En við töpuðum og kommúnisminn gleypti okkur.“
28 Búdapest
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 9. ÁGÚST 2009
 Á 15. öld þótti Flórens fallegust borga á jafnsléttu,
Feneyjar við sjó og Búda í hæðum. Þá bjuggu Magyars,
Þjóðverjar, Ítalir, gyðingar og Tyrkir þar og í Pest. 1873
gengu Búda og Pest í hjónaband þegar hin 750 ára
gamla, græna og hæðótta vesturborg, Búda, samein-
aðist hinni flötu 1.000 ára gömlu Pest.
 Átta brýr tengja saman Búda og Pest um Dóná sem
sker borgina í tvennt frá norðri til suðurs. Frægastar
eru Frelsisbrú, Margrétarbrú og Elísabetarbrú. Auk
hinnar gömlu Keðjubrúar, sem er tákn Búdapest. Hún
var fyrsta varanlega brúin yfir Dóná og vígð 1849 um
leið og frægri uppreisn gegn Habsburg var hrundið.
 Á jóladag árið 1000 tók Stefán, fyrsti konungur
Magyara, kristna trú og þjóðin um leið þegar Sylvester
páfi II krýndi Stefán, síðar dýrling, með Hinni heilögu
kórónu, ásamt tvíkrossi. Aðeins ein slík heilög kóróna
er til í heiminum með viðurkenningu Vatíkansins því
þótt Frakkar hafi fengið eina slíka rukkaði páfi hana
til baka. Kórónan hefur kross á toppnum með
23,5° skekkju eins og öxull jarðar og er skreytt gull-
böndum og keðjum með enamel og perlum. Hún er tákn
ungverska ríkisins, kristni, valds og áhrifa og var oft
smyglað úr landi. Síðast til Fort Knox í Bandaríkjunum
þegar kommúnistar vildu bræða hana, en Jimmy Carter
skilaði henni til baka 1978.
 Búdapest á sína Frelsisstyttu eins og New York,
nema hér er hún jafnstór og litla afsteypan í París og
stendur ekki heldur situr – á þaki New York Café sem
var stærsta kaffihús heims þegar það var reist sem
hluti af hóteli með sama nafni árið 1894.
 Framkvæmdir við höllina á kastalahæð hófust á 13.
öld og lauk fyrir um öld. Í janúar 1945 var hún rústuð í
sprengjuregni. Höllin þjónaði Anjou-, Lúxemborgar- og
Habsborgarveldunum en hýsir nú þjóðminjasafnið,
bókasafn og leikhús. Fyrir framan hana er stytta Euge-
nes prins af Savoy í sigurham á sperrtum
fáki eftir að hafa hrundið 140
ára hernámi Tyrkja.
Kórónan á Kastalahæð