Saga - 1988, Side 25

UPPELDI OG SAMFÉLAG Á ISLANDI Á UPPLÝSINGARÖLD 23
Athugun á staðfesti/flutningum þeirra sem skipuðu stöðu húsráð-
enda í nokkrum sóknum árið 1816 leiðir í ljós annað atriði sem ætla
má mikilvægt frá félagslegu sjónarmiði: þ.e. fæðingarsókn og sóknin
sem þeir búa í sem húsráðendur þetta tiltekna ár fara ekki saman
nema hjá 23% húsbænda og 33% húsmæðra.1 2 Næsta óalgengt virð-
ist líka hafa verið að sonur tæki við ábúð beint af föður. Petta gefur
vísbendingu um að meirihluti húsráðenda (a.m.k. húsbænda) hafi
ekki verið í nábýli við nánustu ættingja, foreldra eða systkini, og
hafi skv. því haft litla stoð af þeim í daglegu lífi; ennfremur að börn
sömu húsráðenda hafi ekki haft mikið af slíkum ættingjum að segja
í uppvextinum. Leiða má líkur að því að við slíkar aðstæður hafi
ættarhyggja ekki átt sterk ítök í vitund óbreyttra húsráðenda; hún
hafi aðallega verið bundin við þann tiltölulega fámenna hóp búandi
manna sem í krafti uppruna, eigna og áhrifa tengdust byggð og býli
miklu fastari böndum en títt var um hina fyrrnefndu.2 Samanburður
á hinu íslenska dæmi og einstökum byggðum annars staðar á
Norðurlöndum bendir jafnframt til þess að hér á landi hafi bændur
búið að jafnaði skemur á ábýlisjörðum sínum en gerðist í grann-
löndunum og jafnframt að tengsl ættar og ábúðar hafi verið mun
lauslegri hér en þar.3
Af framansögðu má ráða að hin félagslega og uppeldislega grunn-
eining, heimilið, var mjög misjafnlega staðföst í landfræðilegum
skilningi. Pegar á heildina er litið er ekki ósennilegt að meirihluti
barna, þeirra sem bjuggu í foreldrahúsum, hafi fengið reynslu af því,
áður en þau fermdust, að flytjast búferlum annaðhvort innan sóknar
eða í aðra sókn. En jafnframt er líklegt að staðfesti heimilanna hafi að
vissu marki verið háð efnahag húsráðenda í upphafi búskapar þeirra
og landfræðilegu eðli byggðarinnar. Hið sama gildir ugglaust um það
atriði á hvaða aldri börn húsráðenda voru líkleg til þess að létta heim-
draganum og ráðast í vist hjá öðrum (oftast vandalausum) eða stofna
1 VIII, 18-20.
2 Sama ritg., 21-24, 33-36. - Þetta er tilgáta sem styðst nánast eingöngu við tölulegar
niðurstöður hinnar afmörkuðu athugunar minnar á ábúðarháttum; hana þyrfti vita-
skuld að sannprófa miklu ítarlegar en hér hefur verið mögulegt, með tilstyrk viðeig-
andi heimilda af ýmsu tagi.
3 Sama ritg., 29-31.