Saga - 1988, Blaðsíða 28

26
LOFTUR GUTTORMSSON
Landfræðilegar og þjóðfélagslegar aðstæður réðu því að eftir sið-
breytinguna varð ísland eins konar tilraunastöð þar sem reynt var að
framkvæma hina upphaflegu hugsjón Lúthers „um heimilið sem
ákjósanlegasta vettvang kristilegrar barnafræðslu."1 Gagnstætt því
sem gerðist í Danmörku og Noregi komu hér engir barnaskólar til
skjalanna á fyrstu tveimur öldum lútherskrar kristni.2 Kennivaldið og
hússtjórnarvaldið skyldu sjá til þess í sameiningu (með tilstyrk stjórn-
valdsins þegar svo bar undir) að ungdómurinn tileinkaði sér með
kvernáminu höfuðatriði kristindómsins. Á þessu tímabili (ca 1560-
1740) byggðist kvernámið að miklu leyti á utanbókarlestri; kröfur til
lestrarkunnáttu miðuðust hér við „heim húslæsisins... á mörkum
hinnar munnlegu geymdar og ritmenningar; aðeins nokkur hluti
manna fékk beinan aðgang að guðsorði í krafti lestrarkunnáttu
sinnar."3
Sem kunnugt er tóku formlegar fræðslukröfur á þessu tímabili ein-
vörðungu til kristindómsfræðslu. Lestrarkunnátta birtist því ekki
öðru vísi en sem viðhengi kvernámsins, þ.e. sem trúarlegt læsi. Harla
erfitt er að gera sér grein fyrir því hvernig það hefur þróast á tímabil-
inu: engar skýrslur eru hér til vitnis og ályktanir verða því helst
byggðar á óbeinum vitnisburðum. Með tilstyrk þeirra hef ég þó leitt
rök að því að bóklæsi hafi vaxið hægt og sígandi á þessu langa tímabili;
útbreiðsla þess hafi „haldist náið í hendur við bókvæðingu íslenskra
heimila frá lokum 16. aldar og fram undir miðja 18. öld."4 Pað styður
jafnframt þessa ályktun að eftir því sem leið á tímabilið leiddu hertar
kröfur um kristindómskunnáttu til þess að þyngri áhersla var lögð á
bóklæsi í uppfræðslu barna en áður hafði tíðkast.5
í fyrri ritum hef ég fjallað um hvernig uppeldisspeki píetismans
markar að þessu leyti áberandi skil í fræðslusögu landsins: til þess að
svara kröfu hans um að hin kristilegu siðaboð innhverfðust í vitund
hins uppvaxandi einstaklings varð ekki lengur unað við „grunnfærn-
islegan utanaðbókarlærdóm og húslæsi...".6 í stað þess var með lög-
töku fermingarinnar sett á oddinn krafa um að sérhvert fermingar-
1 III, 8.
2 Bernska, 65-66.
3 Sama rit, 73; sjá ennfr. III, 4-7.
4 III, 8. - Um rökstuðning vísast til s. 8-13, og „Læsefærdighed", 137-40.
5 „Læsefærdighed", 149-52. - Aftanmálsgr. 7.
6 Bernska, 78.