Saga - 1988, Side 31

UPPELDI OG SAMFÉLAG Á ISLANDI Á UPPLÝSINGARÖLD 29
útlenda höfunda eða aðstæður erlendis.1 Hér á eftir verður drepið á
veigamestu atriðin sem á milli ber.
Upplýsingarmenn lögðu mun víðtækari skilning en forverar þeirra
í sjálft uppeldishugtakið. Þótt þeir væru misjafnlega hallir undir
framfara- og vísindahyggju evrópskrar upplýsingar, voru þeir flestir
trúaðir á að „vani og uppfóstur gæti breytt jafnvel sjálfri náttúru og
eðli sálar og líkama."2 í þessu fólst ótvíræð bjartsýni á mátt uppeldis-
legra meðala. Um leið og þeir aðgreindu andlegt og líkamlegt uppeldi
lögðu þeir áherslu á að ekki væri síður brýnt að temja mönnum rækt
við líkama og heilsu en við guðsorð og sálarheill. í þessu sambandi
álitu upplýsingarmenn mikilvægt að fá almenning til að snúa baki við
ríkjandi venjum um barnaeldi og umhirðu ungbama.3
Víðari og veraldlegri skilningur á því hvað heyrði til uppeldis hélst
í hendur við áherslu upplýsingarmanna á hagnýtt gildi þekkingar.
Mönnum bæri að hlýða rökum reynslunnar og skynseminnar m.a. til
að bæta búskaparhætti og verjast skakkaföllum af völdum náttúrunn-
ar. Það væri guði þóknanlegt að menn legðu sig fram við veraldlegar
«sýslanir" í þeim víngarði drottins sem jarðlífið væri. Efnaleg hagsýni
var þannig hluti af þeim praktíska kristindómi sem margir upplýsing-
armenn aðhylltust.4 Þetta hagsýna skynsemisviðhorf birtist m.a. í til-
lögum þeirra um endurskipulagningu á starfsemi latínuskólanna og
rnenntun prestsefna, svo og að vissu marki í útgáfu þeirra á nýju
lestrarefni til fermingarundirbúnings og heimilisguðrækni.5 6
Af framansögðu leiddi ennfremur að upplýsingarmenn gerðu mun
strangari kröfur en píetistar til lestrarkunnáttu almennings. í augum
þeirra var læsi annað og meira en tæki til þess að öðlast skilning á
boðum drottins; það skyldi jafnframt veita mönnum aðgang að hinni
ört vaxandi þekkingu á umhverfi og umheimi - þekkingu sem losaði
þá vonandi úr viðjum utanaðlærdóms og óræðrar venju og vekti þá til
virkrar afstöðu gagnvart hinu náttúrlega og félagslega umhverfi.
1 Þessi hugmyndalegu tengsl rek ég á nokkrum stöðum í framlögðum ritsmíðum,
einkum í IV, V og VI.
2 VI [titilsíða], tilvitnun í Svein Pálsson.
3 Sama rit, 7-8, 23-28.
4 IV, 8-10.
5 Sama ritg., 14-23, 25-28; V, 254-56.
6 IV, 3, 13-14, 23-25, 29-31.