Saga - 1988, Síða 65

GUÐMUNDUR JÓNSSON
Sambúð landsdrottna og leiguliða
Yfirvöld skrifa um leiguábúð 1829-35
Á árunum 1829-35 voru miklar bréfaskriftir milli helstu embættismanna á fs-
landi og stjórnardeildanna í Kaupmannahöfn um leiguábúð og réttarsam-
band landsdrottna og leiguliða. í greininni eru þessar heimildir kynntar og
endursagðar, en þær eru flestar óprentaðar og hafa því verið mönnum lítt
kunnar. Þær veita margvíslegar upplýsingar um ábúð og byggingu jarða,
fogstreitu leiguliða og landsdrottna og áhrif leiguábúðar á Iandbúnað. f loka-
kafla greinarinnar eru heimildirnar settar í samhengi við þróun ábúðarmála
a 19. öld og beinir höfundur athyglinni einkum að áhrifum leiguábúðar á
búnað manna og sagt er frá rökum með og á móti ríkjandi skipulagi.
í niðurlagi merkrar ritgerðar frá 1893, Fæstebondens kár pá Island i det
18. árhundrede, segir Jón Jónsson Aðils sagnfræðingur að í öllum skrif-
um um íslandssögu 18. aldar sé aumt ásigkomulag landsmanna rakið
til þriggja orsaka: eldgosa, einokunarverslunarinnar og fjárkláðans.1
//Því verður engan veginn neitað að þetta eru þrjár helstu orsakir
eymdarinnar", heldur Jón áfram, en „ætli sökin liggi ekki að ein-
hverju leyti í hinni óheppilegu leiguábúð jarða sem tekin hefur verið
lil athugunar í þessari ritgerð?" Hann skýtur því til sagnfræðinga
hamtíðarinnar hvort þessari spurningu hljóti ekki að verða að svara
Þegar söguleg reikningsskil 18. aldarinnar verða gerð.
Ekki er ætlun mín að gera upp reikning 18. aldarinnar í þessari
ritgerð, heldur segja frá fróðlegum heimildum um leiguábúð og sam-
Eand landsdrottna og leiguliða á fyrri hluta 19. aldar. Pær svara að
nokkru leyti spurningu Jóns Aðils að því er þá öldina varðar og raun-
ar einnig 18. öldina í stórum dráttum, því að leiguábúð breyttist lítið
allan þennan tíma. Sögurit Jóns Aðils eru oft talin eitthvert skýrasta
dæmið um þá þjóðernissinnuðu sagnaritun sem hér ríkti á tímum
sjálfstæðisbaráttunnar og Iangt fram á þessa öld. Sagnfræðilegt skyn-
Eragð Jóns var þó meira en svo að hann léti sér nægja að leita skýringa
1 Jón Jónsson Aðils: „Fæstebondens kár" (1893), 645.