Saga - 1988, Side 101

SAMBÚÐ LANDSDROTTN A OG LEIGULIÐA
99
landbúnaðarins.1 Það var einmitt danskur embættismaður, upplýstur
umbótasinni og andstaeðingur kvaða, sem hratt bréfaskriftunum um
1830 af stað. Þeim fór fjölgandi sem töldu brýnt að bæta kjör leiguliða,
meðal annars með það fyrir augum að auka jafnrétti meðal bænda, en
ekki síst til að ýta undir framfarir í landbúnaði og efla þar með þjóð-
arhag. Æ fleiri tóku undir þá skoðun að leigukjör bændanna héldu
við vanþróuðum búskap og niðurníðslu jarða og húsa.
En jarðeigendur héldu um valdatauma á íslandi og höfðu síðasta
orðið í þessum málum. Þeir snerust öndverðir gegn breytingum á
ábúð og auknum réttarbótum leiguliða. Þótt lög hefðu verið sett í því
skyni að styrkja stöðu leiguliða gagnvart landsdrottnum á liðinni öld,
höfðu jarðeigendur þau að engu með fulltingi innlendra yfirvalda,
eins og Páll Melsteð gerir glögga grein fyrir. í umræðunum um leigu-
ábúðina um 1830 töluðu embættismennirnir máli landsdrottna, en
sjónarmiðum leiguliða er lítt haldið á lofti. Páll Melsteð sýslumaður er
þó skýr undantekning og Grímur Jónsson leggur til verulegar réttar-
bætur handa leiguliðum, þótt hann túlki gildandi lög þeim í óhag.
Sennilega kemur hvergi betur í ljós en í málefnum leiguliða að
íslenskir valdsmenn fóru sínu fram hvað sem leið tilskipunum frá
krúnunni og hunsuðu lögin ef þeir töldu hag sínum betur borgið
þannig. Þeir gátu á hinn bóginn vel hugsað sér að sett yrðu lög sem
gerðu leiguliðum erfiðara um vik að flytja búferlum og var það ekki í
fyrsta skipti sem þær raddir heyrðust.2
Skjölin sýna vel rök landeigenda gegn umbótum á högum leiguliða
°g breytingum á leiguábúð yfirleitt. í meginatriðum eru þrenn rök
fcerð fram:
a) Frjáls samningsréttur hefur ríkt í viðskiptum landsdrottna og
^eiguliða frá aldaöðli og er í samræmi við náttúruleg réttindi manna
°g eðli eignarréttarins. Hann tryggir aðilum jafna og gagnkvæma
stöðu og veitir þannig landsdrottni rétt tii að segja upp jörð á sama
bátt og leiguliði getur sagt upp ábúð að eigin ósk.
fy Á íslandi eru búskaparhættir öðruvísi en í Danmörku og af þeim
sökum eiga ýmsar þarlendar ráðstafanir í atvinnuefnum ekki við á ís-
1 S)á t.d.rit Jóns Johnsens, Hugvekja (1840) sem er óður til sjálfseignarstefnunnar og
undir miklum áhrifum frá dönskum umbótahugmyndum.
Pað sést á áliti Bjama Thorsteinssonar að honum er þetta hugleikið. Sjá ennfremur
arald Gustafsson: „Átthagafjötrar" (1986), 223-227.