Saga - 1989, Page 218

216
RITFREGNIR
Þessi samanburður er metnaðarfull tilraun til að beita fræðikenningu á þróun
íslensks þjóðfélags. En það vantar nokkuð upp á að Ingimar hafi fært traust
rök fyrir máli sínu, athugunin er víða of bláþráðótt til þess. Bæði vantar fyllri
gögn til að styðja fyrrgreindar alhæfingar og vandaðri samanburð. Hver er
samanburðarhópurinn? Ingimar ber ísland ýmist saman við Bandaríkin,
OECD-ríkin öll eða önnur Norðurlönd (jafnvel þótt Wallerstein telji Noreg
og Finnland ekki til kjarnaríkja). Þá hefði mátt fræða lesendur um hálf-jaðar-
ríkin, hvaða ríki tilheyra þessum flokki eða hvaða sérstöðu þau hafa aðra en
þá að þau flokkist einhvers staðar á milli jaðarsvæða og kjarnaríkja eftir þeim
fjórum viðmiðunum sem áður eru nefndar. Þessar viðmiðanir lýsa fyrst og
fremst efnahagslegum aðstæðum innan hvers ríkis. Kenning Wallersteins er
þó umfram allt kenning um hvernig staða ríkis í heimskerfinu, efnahagsleg
og pólitísk tengsl við önnur ríki, móta aðstæður heimafyrir. Wallerstein lagði
sjálfur áherslu á að hálf-jaðarsvæðin væru ekki bara tölfræðilegt meðaltal
hinna tveggja svæðanna, heldur væru þau sérstakur hluti heimshagkerfisins
sem gegndi sérstöku milliliðarhlutverki í hinni alþjóðlegu verkaskiptingu.
Væri Ingimar kenningunni fyllilega trúr, ætti hann að skilgreina stöðu
íslands í kerfinu eftir efnahagslegum tengslum þess við önnur ríki - að
minnsta kosti ætti það að vera upphafsviðmiðunin. Þótt hann komi öðru
hverju fram með fróðlegar athugasemdir um efnahagsleg samskipti íslands
við önnur lönd, til dæmis á bls. 56 og 132-3, gerir hann þá umfjöllun ekki að
þungamiðju í röksemdafærslu sinni.
Hér er ekki við höfund einan að sakast heldur kerfisfræðinginn Waller-
stein sem búið hefur til hugtak sem erfitt er að henda reiður á, kenningu sem
er of einfeldnisleg til að meðtaka nema með miklum fyrirvörum. Heims-
kerfiskenningin, eins og aðrar skyldar kenningar um höfuðból og hjáleigur
(dependency theories), hefur réttilega dregið athygli manna að því að heim-
urinn allur býr að ákveðnu alþjóðlegu hagskipulagi þar sem öflug iðnríki á
gömlum merg hafa átt þátt í vanþróun annarra ríkja. En hún gerir lítið úr
eðlismun á ríkjum í tíma og rúmi; það þarf býsna mikla sértekningu til að
komast að þeirri niðurstöðu að flest Austur-Evrópuríki, Venesúela, Kanada,
Alsír, Kína og ísland séu einnar ættar, en samkvæmt kenningunni teljast
þau öll til hálf-jaðarríkja.
Næst athugar Ingimar hversu vel nokkur atriði úr kenningum um ein-
okunarkapítalismann eigi við íslenska þjóðfélagsþróun. Þau eru samþjöpp-
un fjármagns, hagnýting vísinda í þágu framleiðslu, „vísindaleg" stjómun
fyrirtækja, tilteknar breytingar á stéttaskiptingunni og vöxtur ríkisins. Ingi-
mar kemst að þeirri niðurstöðu að á íslandi gætir svipaðra tilhneiginga og í
öðrum kapítalískum ríkjum, þó með þeim frávikum að samþjöppun fjár-
magns og ríkisafskipti hafa verið minni á íslandi en víða í kjarnaríkjum. Hér
er á ferðinni fróðleg athugun á veigamiklum þjóðfélagseinkennum, en sem
fyrr þurfa svo viðamiklar alhæfingar að styðjast við meiri gögn og ítarlegri
rökfærslu en boðið er upp á í bókinni. Aðeins eitt dæmi skal nefnt hér: ríkis-
afskipti í félags- og efnahagsmálum telur höfundur minni á Islandi en í flest-
um OECD-ríkjum vegna þess að ríkisútgjöld sem hlutfall af þjóðartekjum
eru lægri en með þjóðum sem hæst hlutfall hafa innan OECD. En hér þarf