Saga - 1989, Qupperneq 231

RITFREGNIR
229
á afstöðu íslenskra stjórnmála- og menntamanna til nýrra atvinnuhátta iðn-
byltingarinnar fyrstu áratugi aldarinnar. (Bls. 8)
Burðarásinn í rannsókn Ólafs snýst um togstreituna milli þéttbýlis og
sveita en innan þess ramma skoðar hann jafnframt viðhorfin til stórra og
smárra rekstrareininga. Um leið bendir Ólafur á að viðhorfin til iðnbyltingar-
innar fóru alls ekki saman við skiptinguna í hægri og vinstri í stjórnmálum.
Skoðanalitrófið var þess vegna mjög fjölbreytt og höfundurinn reynir ósjald-
an að gera sér mat úr þessu atriði.
Það er ríkt í huga Ólafs að ýta til hliðar hugtökum eins og „hægri" og
„vinstri" og dæmir hann þau óhæf til aðgreiningar á mismunandi sýn manna
fram á veginn á tímum iðnbyltingarinnar.
Bókin skiptist í fjóra hluta, sem bera með sér að mótlæti og meðbyr hafi
skipst á hjá meginfylkingum „iðjusinna" og „varðveislusinna" en þetta eru
hugtök sem höfundur beitir óspart á viðfangsefnið.
Fyrsti hlutinn tekur til áranna 1900-1920 og greinir í upphafi frá þeirri
framfaratrú sem íslenskir menntamenn voru haldnir, ekki síst þeir sem
höfðu hleypt heimdraganum og ferðast til annarra landa. Reyndar víkur
Ólafur lauslega að lækkandi sól þjóðernisstefnu á síðasta áratug 19. aldar
þegar áhugi stjórnmálamanna eins og t.d. Valtýs Guðmundssonar beindist
einkum að verklegum framkvæmdum. Það voru einkum þrjú nátengd verk-
efni sem voru efst á lista slíkra manna en það voru efling strandsiglinga,
hafnarframkvæmdir og samgöngur á landi (lagning járnbrauta). Þetta voru
vitaskuld engin smámál og á þeim reistu menn frekari hugmyndir um efl-
ingu landbúnaðar, fiskveiða og annarrar framleiðslu. Hér er ekki beinum
orðum minnst á vega- og brúagerð en af járnbrautarmálinu má ráða að sam-
göngur á landi voru ofarlega í hugum manna, með öllum þessum framfara-
naálum væri lagður grundvöllur að eflingu markaðar í þéttbýli fyrir afurðir
bænda, fiskveiðar yrðu tryggari og verslun innanlands jafnt sem millilanda-
verslun myndi eflast. Nokkuð er tæpt á hugmyndum og skoðunum frá þess-
urn tíma, sérstaklega í upphafi bókarhlutans, en ég get ekki bægt þeirri
hugsun frá að Ólafi sé meira í huga að tíunda andstöðuraddirnar. Þær
skoðanir einkenndust einkum af siðferðilegri fordæmingu á afleiðingum iðn-
byltingarinnar og ótta um að afkoma bænda versnaði við slíkar breytingar.
Ólafur kemur víða við þegar hann lýsir markmiðum og aðferðum andstöðu-
bópanna í samfélaginu til að sporna við óþægilegum breytingum. Bændum
var umhugað að alþingi gerði ekki á þeirra hlut og að skerfur útgjalda hins
opinbera rynni til hagsbóta bændum í formi samgangna fyrst og fremst. Þá
var hreyfanleiki fólks í vinnuleit bændum talsvert áhyggjuefni. Áhrifarík
aðferð til að hamla gegn vexti þéttbýlis var að sporna gegn fjölgun þing-
foanna fyrir Reykjavík og aðra bæi í vexti. Kjördæmamálið er rakið út frá
sanngirnis- og lýðræðissjónarmiðum þéttbýlisbúa til að hafa aukin áhrif á
alþingi, en á móti kom hagsmunavarsla bænda og vógu þessar skoðanir salt
1 hugum þingmanna. (Bls. 23) Þingmenn bænda litu á alþingi sem „vettvang
hl að hamla gegn þeirri þróun", þ.e. vexti Reykjavíkur. (Bls. 23) Þá er lýst
skoðanabræðrum Henrys Georges á íslandi en þeir stofnuðu tímaritið Rétt árið
^15 sem vettvang jafnaðar og samvinnu. Málflutningurinn átti að höfða til