Saga - 1996, Blaðsíða 266

264
SVAVAR HRAFN SVAVARSSON
ar Karlsson hefur sagt að sagnfræði segi afstæðan sannleika í öðr-
um skilningi: „í afar stuttu og einföldu máli sagt, þá held ég að
sannleiksgildi ummæla í sagnfræði sé háð huglægum veruleika
þeirra sem taka við henni, gildismati og hugmyndum þeirra um
heiminn, um leið og sagnfræðin leitast sífellt við að breyta þessum
veruleika."23 Þetta afstæði sannleikans kemur til dæmis fram í túlk-
un og útskýringum sagnfræðinga á sögulegum staðreyndum. Gunn-
ar tekur dæmi: „Setning eins og „Islendingar létu sjálfstæðið af
hendi árið 1262 vegna þess að þeir þekktu ekki pólitíska þjóðemis-
stefnu" var meiningarlaus fyrr en á 19. öld."24 Sagnfræðingurinn
sjálfur ákveður (með misjafnlega gildum rökum) til dæmis hvað
skuli skýra og hvernig. Þannig litast sagan sem hann segir og geta
tveir sagnfræðingar fjallað um sömu sögulegu staðreyndina á full-
komlega ólíkan hátt, jafnvel á sama tíma. Og enn litast sagan þegar
lesandinn nemur hana. Einstaka sinnum tekur sagan sjálf róttæk-
um breytingum vegna einhverrar sögu sem er rituð á nýjan hátt og
út frá nýjum forsendum án þess að breyst hafi þekking á söguleg-
um staðreyndum. Frægt er ritið The Roman Revolution eftir Ronald
Syme.25 Eftir útkomu þess breytti Octavianus Augustus og Róma-
veldi um ásjónu. í þessum skilningi getur sannleikur sagnfræðinn-
ar verið afstæður.
Hvernig snertir allt þetta afstæði sögulega skáldsögu? Gefum
okkur að höfundur sögulegrar skáldsögu hafi vandað svo til verka
að saga hans sé ekki ósönn í þeim skilningi að vísa ekki eftir
fremsta megni til sögulegra staðreynda.26 Þessi skáldsaga hefur að
geyma tilvísanir til sömu sögulegu staðreynda og saga sagnfræð-
ings og bætir einungis þeim við sem sagnfræðingar teldu trúverð-
ugar og einnig á þann hátt sem sagnfræðingar teldu fyllilega lög-
mætan, þ.e. með almennum sálfræðilegum, heimspekilegum og
efnahagslegum hugmyndum eða öðrum sem sagnfræðingur teldi
sig geta beitt við sagnaritun sína. Hvað aðskilur sögumar tvær fyr-
ir utan fræðilega framsetningu sagnfræðingsins (sem væri hæglega
hægt að smíða fýrir og skeyta við skáldsöguna)? Kannski segði sagn-
fræðingurinn að tvennt hefði gerst: hinn skáldlegi frásagnarháttur
23 „Sagnfræðin, sannleikurinn og lífið", bls. 199.
24 Sama grein, bls. 200.
25 Fyrsta útgáfa: Oxford, 1939.
26 Líklega fyrirfinnst engin slík skáldsaga. Þó veit ég um eina sem fer býsna
nærri: I, Claudius eftir Robert Graves, sem fyrst var gefin út 1934.