SunnudagsMogginn - 01.11.2009, Side 28

SunnudagsMogginn - 01.11.2009, Side 28
Þ egar á fyrstu síðum ljóðabókarinnar Vegur minn til þín gefur Matthías Johannessen tón- inn; þetta er persónuleg bók og ber með sér öll veðrabrigði í vegferð skáldsins, sem spannar tæp áttatíu ár. Í bókinni glímir Matthías við hinstu rök tilverunnar, en líka tilfinningarnar sem bærast með einstaklingnum sjálf- um, óttann við dauðann, söknuðinn eftir horfnum ást- vinum. „Komið er haust í hjarta mitt,“ skrifar hann í upphafi bókar I, Af hengjum tímans, og spurning vaknar hvort skáldið sé farið að lýjast. „Þetta er náttúrlega kvæði, algilt kvæði, um gang lífsins, Pétur,“ svarar hann föð- urlega. „Það haustar í okkur ef við lifum. Það er allt og sumt.“ Kveðskapur Matthíasar ber með sér að hann efast. Hvernig getur hann annað? Og myndin sem hann dregur upp af dauðanum, er ekki af mildum föður, heldur „bregður fyrir bliki/ af brýndum ljá“. Og tilfinningin er sú, að „einhver heldur á vopninu/ sem vofir yfir mér. Veit samt ekki hver“. „Já,“ segir hann blátt áfram, „því ég veit ekkert hvað dauðinn er“. – Er það þessi „egghvassa óvissa“ sem við horfum inn í? „Þetta er náttúrlega sverð dauðans. En það kemur trú ekkert við. Það er verið að tala um endalok á hans vegum. En hver dauðinn er, það veit ég ekki.“ – En hangir það ekki á sömu spýtu og spurningin um hvort Guð er til? „Jú, það er hin hliðin, vonin.“ Sólin í hjartanu En það stafar líka birtu af ljóðum Matthíasar, ekki síst ást- arljóðunum: samt fann ég að hjarta mitt sló enn í brjósti hennar. Það má ímynda sér að heiti ljóðabókarinnar, Vegur minn til þín, vísi til ástarinnar, þó að víst sé það marg- rætt. Enda kallast það á við hendinguna í kvæðinu Fylg þú mér: „og þó að nú sé svart við sortnað ský/ er sól í hjarta þínu vegljós mitt“. Þetta er sjálfsagt fyrir Matthíasi: „Ást- in er einhver dýrmætasta gjöf sem okkur er gefin,“ segir hann. „Minningin um hana er minningin um mennskuna. Og af henni sprettur kærleikurinn.“ – Sækirðu innblásturinn þangað? „Ég yrki aldrei til þess að yrkja,“ svarar Matthías. „Samt hef ég ort þjóðhátíðarkvæði. En það er undantekn- ing. Ég yrki þegar ljóðið kemur í heimsókn. Ég hef ein- hvern tíma sagt, að skáldið sé eins og tré. Það syngur þeg- ar fuglarnir koma í heimsókn. En tréð veit ekki endilega af hverju það fer að syngja. Þannig komu tveir ljóðaflokkar til mín, svo ég taki dæmi, Hrunadansinn og Örlög og englaryk, sem fylgdi skáldsögunni Vatnaskil. Annar flokkurinn fjallar um þjóðfélagið og hljómar einkum vel í munni eldhugans Gunnars Eyjólfssonar, sem hefur komið því rækilega á framfæri. Hinn um sársaukann, sem fylgir fíkniefnahel- vítinu. Sá fyrri er einskonar fyrirboði hrunsins, ortur áður en það dundi yfir. Hinn má setja inn í formúlu Kiljans þess efnis, að fólkið eigi bágt í skáldinu. Ég las flokkinn um fíknisársaukann fyrir Bubba Morthens upp við Laxá í Kjós. Svo fórum við að kasta flugu. Í Vegur minn til þín, sem er tilvitnun í Biblíuna, eru þrír ljóðaflokkar um ástina og þeir komu allir eins og fuglar á tré. Þeir eru ortir fyrir og upp úr aldamótum, án þess mér detti í hug að skilgreina efni bókarinnar, svo vel sem það er gert í merkilegri ritgerðs Ástráðs Eysteins- sonar, sem fylgir bókinni. Ljóð eru viðkvæm. Þau kalla á tilfinningaskilning og eru þess vegna ekki eins vinsæl nú og áður þegar kvikan var heilli og fátæktin meiri. Ég las einatt fyrir Hönnu það sem ég orti. Þessi bók er það síðasta sem ég las fyrir hana. Eftir á sé ég að það sama á við um hana og Hrunadansinn; þessi ljóð eru einskonar fyrirboði þess sem varð. Um það hef ég ekki meira að segja. Tréð veit ekki af hverju það er að syngja. Og það er ekkert að hugsa um þann tíma þegar laufið fellur. En það saknar fuglanna og horfir á eftir laufinu falla til jarðar.“ Hann veltir vöngum. „Þarna er eiginlega það sem þú varst að spyrja um, ást- ina, dauðann, söknuðinn, án þess það sé eitthvert skvald- ur í kringum það.“ Hvítur hrafn Í kvæðinu Gönguferð um borgina á Matthías leið um Hólavallakirkjugarð, fær sér svissneskan mokka í Apó- tekinu og rekur inn nefið hjá fornbóksalanum á Klapp- arstígshorninu. Og auðvitað fær hann sér hvítvínsglas á Mímisbar. – Ertu Reykjavíkurskáld? „Ég nærist á borginni eins og öðru umhverfi,“ svarar hann. „Hún setti mark á fyrstu bók mína, Borgin hló. Og hún er enn á sínum stað í þessari bók. Samt hef ég engan áhuga á því að vera borgarskáld – enda talsverð sam- keppni um þann titil! Í raun og veru hef ég alltaf verið tit- illaus og einskonar hvítur hrafn í umhverfinu. En ég hef átt góða daga sem slíkur, þótt ég hafi yfirleitt ekki sótt þau þing, sem Jónas talar um í Ísland farsælda frón.“ – En þú þræðir ekki aðeins staði í kveðskapnum. Þar koma einnig fyrir helstu skáldin í þínu lífi, ímynda ég mér. Svo dæmi séu tekin: Jónas Hallgrímsson, Tómas Guðmundsson, Steinn Steinarr, Grímur Thomsen og Kristján Karlsson. „Já, vegna þess að ég lít á ljóðlist eins og allt annað. Hún er samtal. Hún er leikur að hugmyndum og andlegum samskiptum. Og svo er ljóðlist tilraun til þess að upplifa samtímann með þeim hætti sem er ekki venjulegur í póstmódernískum poppheimi.“ Á köflum er bókin einnig einskonar fyrirboði. Í kvæð- inu Nú mun hún sökkvast, tilvitnun sem sótt er í Völu- spá, segir Matthías: Heyr himnasmiður, nú er öldin önnur og ekkert hefur gerzt í raun og veru. Það er áminning manns, sem hafði að aðalstarfi að fylgjast með þróun þjóðfélagsins. Og í kvæðinu 29. sept- ember ’08 yrkir Matthías með skírskotun í Sturlungu, „varist þér og varist þér/ vindur er í lofti“. Í því var októ- bersólin hvít eins og „kulnað bros“. – Leið þér þannig? „Já, það hlýtur að vera. Því þetta ljóð á rætur í dagbók- inni minni.“ – Fannst þér sem jörðin væri að sökkva? „Það hlýtur að vera,“ svarar hann alvarlegur, „enda sökk hún“. Glíman við dauðann Gleymskan er Matthíasi hugleikin. Í einu ljóðanna lýsir hann upptökum af sjónvarpssamtölum sínum og Jónasar Árnasonar við Halldór Laxness og Gunnar Gunnarsson, sem varðveittust ekki, og hann líkir gleymskunni við gamalt tundurdufl undir stefni skipsins. Þó má segja að hann hafi helgað líf sitt baráttunni við gleymskuna, sem skáld og ritstjóri; maður sem hélt dagbækur alla tíð. – Var þetta vonlaust stríð eins og hjá Don Kíkóta? „Ljóð eru öðrum þræði glíma við gleymsku og tortím- ingu,“ svarar hann. „Sem sagt, glíma við dauðann. Og ástin er góður bandamaður í þeirri glímu.“ – Þó talarðu um þá „nagandi minningu“ sem fylgir missi ástvina? „Ástin er góður bandamaður og minningin er það líka, í glímunni við tortímingu, við gleymskuna og dauðann. Á meðan maður er lifandi að minnsta kosti. Maður á ekkert annað eftir en það.“ Erfiljóðið Dauði Solzhenítsynins er dæmigert fyrir póli- tísk ljóð Matthíasar; pólitíkin er óræð en þó staðföst. Hann predikar ekki, nóg er nú samt: því dauðinn átti aldrei nokkurn spöl í andagift sem var þín sára kvöl. Matthías tekur stöðu með frelsinu, skipar sér í sveit andófsmanna kommúnismans. „Þjáningin var mikil, því mennska hans var send í gúlagið og átti ekki að fá að lifa. Það er eins með líf okkar allra, sársauki okkar gerir okkur að því sem við erum og Solzhenítsyn að miklu skáldi. Líf hans var í senn hvatning og áskorun.“ Því miðlar Matthías til lesenda. Þannig hefur hann áhrif. Einnig með því að sækja í arfleifðina, söguna og sögurnar. Það er eitt af því sem mótar hann sem skáld. „Örlögin höggva að hjarta mínu/ hamslaust og stórt,“ yrkir hann og sækir huggun í Eglu, líknin í skáldskapnum eins og hjá Agli forðum. „Arfurinn er auðvitað bakgrunnur alls,“ segir Matthías. „Spurningin er hver við erum og hver við viljum vera. Við fórum allt í einu að vilja vera eitthvað annað en við erum, útlendingar. Þá lentum við í sálarháska og allt hrundi.“ – Varð rof á milli kynslóða? „Nei, ég held að það hafi verið spilling góðæris. Við vorum farin að halda að það skipti ekkert máli nema pen- ingar. En það er nú kannski ekkert nýtt íslenskt fyr- irbrigði. Það hýrnaði meira að segja yfir Agli þegar hann sá glampa á silfurpening. En hann glataði ekki sál sinni. Hann gætti þess.“ Tvö ein Í ljóðinu Bregður öld við aðra lýsir Matthías alþýðu- manni, sem telur sig hafa frá litlu að segja, en er þó hafsjór af reynslu. Með því dregur Matthías það fram, sem var lýsandi fyrir hann sem ritstjóra, að líta undir yfirborðið og segja frá lífsbaráttu fólks í grunnatvinnuvegunum. „Ég vildi ekki að sífellt yrði talað við þessa fimmtíu Íslendinga sem voru í öllum fjölmiðlum – og endast þar illa. Ég vildi fá óþekkta alþýðufólkið inn í mína veröld. Og græddi mest á því sjálfur. Menntaðasta fólk sem ég hef kynnst er þetta alþýðufólk, sem bjó að meiri reynslu en venjulegur háskóli. Og var meiri næring fyrir sálina, en nokkur nú- tímaþekking. En þetta fólk hafði yfirleitt ekki lært neitt nema að lifa með náttúrunni, að lifa með umhverfi sínu, eins og það væri partur af því, en ekki drottnari þess. Ég veit þó vel að Fjölnismenn tala um þau miklu fyrirheit sem eru fólgin í því að beisla orku náttúrunnar samfélag- inu til heilla. Þetta er eitt af grundvallaratriðum Fjölnis.“ Tvö ein er yfirskrift harmþrungins kvæðis, sem Matt- hías orti eftir fráfall Hönnu Ingólfsdóttur Johannessen, eiginkonu sinnar í rúma hálfa öld, en hún lést fyrr á þessu ári. Það er lokaljóð bókarinnar. Þegar ég spurði um þetta harmþrungna og áhrifamikla kvæði leit hann á mig … Og þagði. Um ástina, dauðann og hrunið Matthías Johannessen hefur líklega gefið út sína persónulegustu ljóðabók þar sem hann glímir við ástina, sorgina og dauðann. En rýnir einnig í samtímann, eins og jafnan í sínum kveðskap. Pétur Blöndal pebl@mbl.is Ljósmynd: Kristinn Ingvarsson kring@mbl.is 28 1. nóvember 2009

x

SunnudagsMogginn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: SunnudagsMogginn
https://timarit.is/publication/785

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.