SunnudagsMogginn - 08.08.2010, Side 11

8. ágúst 2010 11
E
f segja má að sagan refsi þeim sem ekki lærðu af
henni þá refsar fjármálasagan enn meira því hún
refsar einnig þeim sem voru of ákafir að læra af
henni. Aftur og aftur hafa kreppur endurvarpað
veikleikum stjórnkerfisins sem byggt er á lærdómi dregn-
um af fyrri krísum. Krísan í dag er engin undantekning og
sú næsta verður það ekki heldur. Þessu heldur Paul Sea-
bright, höfundur The Company of Strangers: A Natural
History of Economic Life og kennari í hagfræði við Tou-
louse School of Economics, fram í grein sinni um það sem
fólk hafi ranglega lært af heimskreppunni svokölluðu á
fjórða áratugnum.
Gild ástæða fyrir óttanum
Það fjármálaeftirlitskerfi sem við þekkjum í dag er byggt á
þremur meginstoðum sem samkvæmt lærdómnum af
heimskreppunni áttu að standast. Í fyrsta lagi að fólk
haldi að aðalástæðan fyrir því að bankar leggist á hliðina
sé að hræðsla grípi sparifjáreigendur, frekar en að hræðsla
grípi sparifjáreigendur þar sem bankar eigi það á hættu að
bregðast þeim. Líkt og sú lífsspeki að ljónin vilji frekar éta
þig ef þú hleypur í burtu þá er örlítið sannleikskorn í því
að bankarnir leggist á hliðina sökum ótta sparifjáreig-
enda. En þetta korn er afar smátt og ekki til þess fallið að
reiða sig á fyrir venjulega, ótryggða sparifjáreigendur. Í
raun grípur ótti um sig af góðri og gildri ástæðu. Jafnvel á
tímum heimskreppunnar féllu flestir bankarnir á slæmri
stjórnun og ólöglegum aðgerðum, rétt eins og tíðkast enn
í dag. Í öðru lagi trúði fólk því að sparifjáreigendurnir sem
helst yrðu hræddir myndu ætíð vera smáir eigendur, það
er að segja heimili og smærri fyrirtæki, frekar en sam-
steypur og atvinnufjárfestar. Við vitum í dag að þetta er
ekki rétt, en hingað til hefur ekki verið nein sérstök
ástæða til að trúa öðru. Stórar samsteypur (og aðrir bank-
ar) eru nefnilega alveg jafnfljótar að láta sig hverfa og
heimilin og smærri eigendur ef þær fréttir berast að ekki sé
hægt að taka út fé með stuttum fyrirvara eða eins mikið og
þarf í einu lagi. Lánastarfsemi á milli banka og innborganir
frá stórum samsteypum jukust gríðarlega á árunum fram
að kreppunni og á þetta sérstaklega við um endurhverf
lánaviðskipti sem sjá atvinnufjárfestum, bönkum og
stórum samsteypum fyrir sömu þjónustu og almennir
bankar veita einstaklingum og litlum fyrirtækjum. Fram
að þeim breytingum sem gerðar voru á fjárhagskerfinu í
kjölfar kreppunnar var slík skuggastarfsemi rekin fyrir ut-
an vanabundið kerfi hefðbundinna innstæðubanka. Í raun
hefði skuggafjármálakerfið aldrei vaxið svo hratt ef stjórn-
unin á kerfinu hefði ekki tekið mið af því sem menn töldu
vera lexíurnar frá fjórða áratugnum. En hrun skugga fjár-
málakerfisins eftir fall Lehman Brothers var ekkert síður
bankaáhlaup þótt atvinnufjárfestar kæmu þar við sögu. Að
þessu sinni, ólíkt því sem gerðist á fjórða áratugnum,
hættu bankarnir að treysta hver öðrum áður en við hin
gerðum okkur grein fyrir því að tími væri kominn til að
hætta að treysta þeim. Þriðja ranga lexían var sú að ef fólk
gæti aðeins haldið í trú sinni á fjármálakerfið (og það teygt
sig lengra út í hagkerfið) þá mætti treysta kerfinu sjálfu
fyrir að dafna og komast af. Þetta kveikti á viðvör-
unarbjöllum meðal löggjafa í hvert sinn sem hrikti í stoð-
um trúarinnar (til að mynda þegar tölvubólan sprakk í lok
tíunda áratugar síðustu aldar). Sú bóla var í raun ekki ógn
við bankakerfið heldur frekar ógn við eftirspurnina. Fáir
þorðu þó að spyrja spurninga þegar sjálfstraustið jókst á
ný eins og þegar húsnæðislánabólan blés upp á rústum
föllnu tæknigeirabréfanna.
Lexían sem enginn þurfti
Sú hugmynd að það sem reiða mætti sig á skapaði hættu
fyrir bankakerfið var of skrýtið til að vera sennilegt. Sú
lexía að traustvekjandi aðgerðir hafi komið í veg fyrir hrun
árið 2000 hafi einmitt verið lexían sem efnahagskerfið
þarfnaðist ekki. „Hvers vegna vorum við öll svo ginn-
keypt fyrir þeirri hugmynd að við gætum í heildina orðið
ríkari af því að selja hvert öðru hlutabréf og eignir á of háu
verði?“ spyr Seabright og segir að fólk hafi verið óraunsætt
en það sé engin skýring. Til að komast að kjarnanum verð-
um við að vita hvers vegna sum form óskynsemi nái
sterkari tökum á okkur en önnur. Forvitnilega vísbend-
ingu um slíkt segir Seabright að finna í rannsóknum í
taugafræði sem útskýra hvernig mögulegt sé að kitla sjálf-
an sig. Kitl orsakast af óvæntri tilfinningu á vissum hluta
húðarinnar. Þar sem að heili þess sem kitlar sig sjálfur býst
við kitlinu, tilfinningu sem búin er til í litla heila, þá kitlar
tilfinningin ekki lengur. Það má hins vegar ná því fram að
kitla sjálfan sig í gegnum millistig, t.d. vél sem breytir
hreyfingu fingranna yfir í tilfinningu, en þessi milliliður
verður að vera nógu óbeinn til að litli heili geri ekki ráð
fyrir honum. Að kitla sjálfan sig segir Seabright hins vegar
jafn vita gagnslaust og að reyna að verða ríkari með því að
skrifa sjálfum sér ávísun eða að selja húsið sitt á tvöföldu
markaðsverði og ekki sé hóti betra að stunda slíkt á milli
tveggja vina. Í nokkur ár hafi okkur tekist að sniðganga þá
staðreynd að við gætum ekki kitlað okkur til gróða og
jafnvel hafi venjulegir borgarar ætíð gert sér grein fyrir því
að í lokin þyrfti einhver að borga. Það hafi aðeins verið
hagfræðingar sem kannað hafi fyrrum krísur sem féllu
fyrir hugmyndinni um að enginn myndi tapa. Stefnumót-
endur í dag sem horfi til heimskreppunnar virðast trúa því
að það að skapa traust sé ólíkt því að skapa góðar ástæður
fyrir því að vera fullur trausts. Það var ekki reynt að fela
það að síðustu álagsprófin á bankana í Evrópu voru hönn-
uð sem traustvekjandi aðgerð fremur en að markmiðið
væri að kanna hugsanlega veikleika í kerfinu. Sem dæmi
má nefna að ekki var gert ráð fyrir greiðslufalli hjá gríska
ríkinu. „Þetta er að sjálfsögðu eins og að kanna hvernig
slökkvitækin á heimilinu þínu dugi á innbrotsþjófa, já-
kvæðar niðurstöður munu aðeins sannfæra þá sem hafa
lært lexíur heimskreppunnar vel og síðan mistekist að
gleyma þeim,“ segir Seabright.
Paul Seabright er kennari í hagfræði við Toulouse School
of Economics. ©Project Syndicate, 2010
Íbúar Grikklands hafa mótmælt niðurskurði og skattahækkunum síðastliðna mánuði og hafa á tíðum brotist út hörð mótmæli á götum úti.
Reuters
Refsivöndur
reynslunnar
Hagfræðingurinn Paul Seabright
segir að dreginn hafi verið rang-
ur lærdómur af heimskreppu
fjórða áratugarins.
María Ólafsdóttir maria@mbl.is Enginn verður ríkur á því að skrifa sjálfum sér ávísun.