SunnudagsMogginn - 08.08.2010, Side 54

54 8. ágúst 2010
H
égóminn er sterkt afl – og efn-
aðir hollenskir 17. aldar borg-
arar voru vandlega áminntir
um fánýti veraldlegra gæða
með svonefndum vanitas-kyrralífs-
myndum. Í slíkum myndum sjást iðulega
frábærlega útfærðar uppstillingar á lysti-
semdum lífsins hvað snertir mat, drykk og
ýmis efnisleg gæði, ásamt táknum fyrir
fallvaltleika lífsins. Kyrralífsmyndir voru
vinsælar á hollenskum heimilum; þær
tjáðu – innan ákveðinna siðferðilegra
marka – efnahagslega velsæld eins og hún
birtist í hversdagslegri, borgaralegri til-
veru. Nú þegar drjúgur hluti heimsins er
löngu orðinn gegnsýrður af markaðs- og
neysluhyggju, virðast hugtök á borð við
vanitas hafa glatað áhrifamætti sínum. Á
sama tíma dynja látlaust á fólki sviðsetn-
ingar sem flytja skilaboð um innantóman
hégóma; ávanabindandi og sefjandi
ímyndir neyslusamfélagsins sem beina at-
hyglinni frá hverfulleika, hrörnun og hin-
um óhjákvæmilegu endalokum.
Öfgar í því hégómasamfélagi sem hér
hefur verið við lýði gefa vissulega tilefni til
gagnrýnnar, samfélagslegrar sjálfskoð-
unar. Ætla má að hugmyndin að sýning-
unni „Vanitas – Kyrralíf í íslenskri sam-
tímalist“ sem nú stendur yfir í Listasafni
Reykjavíkur, Hafnarhúsi, hafi kviknað í
slíku samhengi. Þar eru til sýnis verk eftir
11 listamenn, verk sem þó eru ekki bein-
línis kyrralífsverk en vísa öll með ein-
hverjum hætti til hins hversdagslega og/
eða skammvinna. Myndröð Spessa, Vopn
byltingarinnar, ber keim af kyrralífshefð-
inni í bland við heimildaljósmyndun. Þar
hefur hann myndað potta, skeiðar, katla
og önnur heimilisáhöld sem almenningur
notaði sem tjáningartæki í búsáhaldabylt-
ingunni svonefndu, og þeirra á meðal er
raunar klósettbursti. Í verkinu dregur
Spessi fram óvænta, sögulega merkingu
hversdagslegra hluta – í samhengi mót-
mæla sem beindust gegn hégómadýrkun.
Þarna er á ferðinni áhugaverð myndgerv-
ing vanitas-hugtaksins.
Þá má skilja sýninguna sem tilraun til að
nema staðar, kyrra hugann og íhuga til-
veruna. Þetta tekst vel í hljóðlátum en
sterkum skúlptúrverkum Magnúsar Tóm-
assonar, Ragnhildar Stefánsdóttur og
Ólafar Nordal, verkum sem fela í sér hug-
leiðingar um lífsins gang, varnarleysi og
andlegt inntak. Nokkuð mörg verk snúast
um ummerki (neyslu eða athafna), tóm
ílát, umbúðir eða sorp og hversdagslegar
frásagnir sem þeim tengjast. Verk Rósu
Gísladóttur er dálítið aðþrengt en það býr
yfir ævintýralegum ljóma og áhrifamætti
sem hefði mátt njóta sín betur.
Vanitas er notað á þematískan og frem-
ur almennan hátt á þessari sýningu en það
gefur svigrúm til ólíkra hugleiðinga. Sýn-
inguna skortir þó fyrir vikið ákveðna
skerpu eða þunga og athygli sýningargesta
flöktir úr einu í annað – t.a.m. frá hug-
renningum um upphleðslu sorps, listrænt
samhengi fundins fjörudóts og hégóma
listheimsins til vangaveltna um lífræn
rotnunarferli. Sérstakt er að sjá málverk
eftir Kjarval af mygluðum flatkökum úti í
hrauni við hlið „ostabókar“ Dieters Roth
(með mygluðum osti). Það má kannski
segja um verk þeirra að þau séu eins konar
kyrralífs/landslags-„bræðingur“ en
ásetningur listamannanna er harla ólíkur.
Myndlist
Vanitas, Kyrralíf í íslenskri
samtímalist
bbbmn
Listasafn Reykjavíkur – Hafnarhús
Áslaug Thorlacius, Bragi Ásgeirsson,
Dieter Roth, Haraldur Jónsson, Jóhannes S.
Kjarval, Magnús Tómasson, Ólafur Gíslason,
Ólöf Nordal, Ragnhildur Stefánsdóttir, Rósa
Gísladóttir, Spessi.
Til 29. ágúst 2010. Opið alla daga kl. 10-17.
Aðgangur ókeypis.
Sýningarstjóri: Hafþór Yngvason.
Anna Jóa
Ragnhildur Stefánsdóttir, Ávextir, 1999. Í einkaeign.
Ljósmynd/Kristján Pétur Gunnarsson
Með kyrrum kjörum
S
aga íslenska torfbæjarins er einstæð og er fram-
lag okkar til alþjóðlegrar byggingalistar. Í síð-
ustu þönkum um þjóðminjar var fjallað um
húsasafn Þjóðminjasafnsins, þar sem varðveitt
eru aldargömul hús. Þar á meðal eru merkustu torfbæir
landsins og torfkirkjur í upprunalegri gerð. Hin einstöku
torfhús endurspegla sögu þjóðarinnar, lífsbaráttu,
verksvit og fegurðarskyn. Unnið hefur verið að því á
vegum þjóðminjavörslunnar og fræðimanna að auka
þekkingu á torfbæjunum til að varðveita sem best hinar
merku þjóðminjar og gera þær aðgengilegar almenningi.
Torfbæir voru eitt sinn aðalhúsakostur Íslendinga og
nær saga þeirra aftur til landnáms á Íslandi. Landnáms-
menn fluttu með sér torfhúsagerðina frá Noregi, og hér
hélt hún velli, þróaðist í nýju umhverfi og ól af sér ein-
stæða verktækni. Þau torfhús sem enn eru varðveitt eru
vitnisburður um þjóðararf, sem á rætur í norrænum
langhúsum víkingaaldar.
Torfbæir eru afsprengi aldalangrar þróunar og er saga
þeirra órofin, jafnvel allt frá fyrstu öldum byggðar, svo
sem á Keldum á Rangárvöllum. Torfbæir eru þyrping
húsa sem tengd eru saman. Hvert hús var byggt í
ákveðnum tilgangi og endurbyggt eftir því sem þurfa
þótti og aðstæður leyfðu. Það er því sjaldnast svo að öll
hús í torfbæjum séu frá sama tíma. Það er því skilgrein-
ingaratriði hversu gamlir þeir eru þó svo byggingarár
einstakra húsa sé oft þekkt. Af torfbæjunum hafa þróast
allnokkrar formgerðir sem breyst hafa í aldanna rás og
hafa húsin verið löguð að aðstæðum og stíl á hverjum
tíma. Húsaskipan flestra uppistandandi torfbæja ber
merki síðasta stigsins í langri þróun. Greindar hafa verið
mismunandi gerðir af skipulagi torfbæja sem eru að vissu
marki héraðsbundnar. Þannig eru stóru norðlensku
torfbæirnir af sömu gerð, hinni svokölluðu norðlensku
gerð. Innbyrðis húsaskipan þeirra er áþekk frá einum bæ
til annars þó að húsin séu mismörg á hverjum stað. Það
sem einkennir þá er að framhús snúa öll stöfnum fram á
hlað, svonefndir burstabæir. Bæjargöngin liggja inn af
framhúsunum og eru bakhús hornrétt á bæjargöngin.
Í þessari húsagerð er efniviður úr nánasta umhverfi
húsanna nýttur, torf, grjót og jafnvel rekaviður. Þau
torfhús sem varðveist hafa á Íslandi eiga margt sameig-
inlegt, þó er mikil fjölbreytni í hvernig húsagerðin er út-
færð. Þessa fjölbreytni má að einhverju leyti rekja til
mismunandi áherslna í hverjum landshluta, sem og mis-
munandi aðstæðna og aðferða húsbyggjenda. Torf-
húsagerð að fornu markaðist af tiltækum efniviði. Lítill
torfskurður var þannig víða á Vestfjörðum en hins vegar
var þar mjög gott hleðslugrjót og eru hleðslur torfhúsa á
því svæði nær eingöngu úr grjóti. Í húsasafninu bera
hjallur í Vatnsfirði og Litlibær í Skötufirði því vitni. Gott
byggingartorf er hins vegar í Skagafirði og Eyjafirði og
eru veggir torfbæjanna í Glaumbæ í Skagafirði og Laufási
í Eyjafirði til marks um það. Á Grenjaðarstað í Aðaldal í
Þingeyjarsýslu hefur hraungrýti þótt hentugast í veggi
bæjarins og er dæmi um byggingarefni á svæðum sem
mörkuð eru af eldsumbrotum. Sama máli gegnir um
veggi torfbæjarins á Þverá í Laxárdal.
Áhugavert er fyrir þá sem ferðast um landið að skoða
torfbæina frá þessu sjónarhorni og virða þá fyrir sér í
samhengi við umhverfi þeirra. Í sumar hafa ferðamenn
notið þess að heimsækja byggðasöfnin og torfbæi Þjóð-
minjasafns Íslands um allt land og upplifa umhverfi
þeirra þar sem saga og náttúra verður eitt. Torfhúsin
falla vel að íslensku landslagi, eru byggð úr efniviði úr
nánasta umhverfi og hafa í gegnum aldirnar veitt skjól í
íslenskri veðráttu. Þau eru til vitnis um íslenskt hand-
verk og hugvit í mannvirkjagerð, sambúð lands og þjóð-
ar á Íslandi. Hörður Ágústsson, einn okkar merkustu
fræðimanna á þessu sviði, komst þannig að orði: „Torf-
húsið, torfbærinn íslenski, er þó framar öllu eitt af
mörgum svörum mannsins fyrr og síðar við þeim vanda
að reisa sér skjól gegn veðrum og vindum, búa sjálfum
sér og sínum athvarf í starfi og leik við tiltekin skilyrði á
tilteknum tíma. Hann er þáttur í sögu hússins á jörð-
inni.“
Höfundur er þjóðminjavörður og formaður safna-
ráðs. Sjá nánar á www.thjodminjasafn.is og í hand-
bókinni: Safnabókin 2010. Söfn, setur, sýningar. Höf-
uðkirkjur og þjóðgarðar.
Á Núpsstað er ein af örfáum torfkirkjum sem enn eru til á landinu og er hún í umsjá þjóðminjavarðar.
Íslensku torf-
húsin minjar
um hugvit og
fegurðarskyn
Þankar um
þjóðminjar
Margrét Hallgrímsdóttir
margret@thjodminjasafn.is
Morgunblaðið/Jónas Erlendssson
Lesbók