SunnudagsMogginn - 30.01.2011, Blaðsíða 47

30. janúar 2011 47
Þetta nýjasta bindi með Ríp-urhreppi og Viðvíkurhreppihefur verið þrjú ár í smíðum.Bókin átti að vera aðeins stærri
en ég stytti um einn hrepp. Hólahrepp-
urinn verður því í næsta bindi ásamt
Hofsósi,“ segir Hjalti Pálsson.
Ritstjórinn er í vikulangri vinnuferð í
Reykjavík, hittir fjölda fólks og safnar
heimildum og ljósmyndum fyrir þær
bækur sem ókomnar eru í þessari veglegu
og fróðlegu ritröð. Hjalti hefur unnið að
henni, ásamt meðhöfundum sínum, frá
árinu 1995.
„Í þessu verki er umfjöllun um hverja
einustu bújörð sem hefur verið í ábúð
einhvern tímann á síðustu 230 árum,“
segir hann. „Þær jarðir eru um 600 í
Skagafirði – núna eru á milli tvö og þrjú
hundruð jarðir í byggð. Þar fyrir utan eru
gróflega áætlað um 400 aðrar jarðir sem
ég kalla fornbýli, bæir sem hafa á ein-
hverju skeiði verið í ábúð á fyrstu öldum
Íslandsbyggðar.
Við getum því talað um 1.000 bújarðir í
Skagafirði frá upphafi.“
Hjalti segist styðjast við ákveðna grind
við samningu bókanna.
„Í fyrsta lagi er lýst landsháttum jarðar,
greint frá núverandi byggingum, farið er í
gamlar jarðarlýsingar, eignarhaldið rakið
og samfellt ábúendatal frá 1780. Á vegum
Sögufélags Skagfirðinga kom um miðja
síðustu öld út ritverkið Jarða- og bú-
endatal í Skagafirði, mikið brautryðj-
endaverk, og við höfum í raun byggt ofan
á það.
Þessi uppsetning er svipuð frá einni
jörð til annarrar en síðan er sagt frá ýmsu
sem heyrir jörðinni til, einhverju sögu-
legu, leitað er aftur í elstu heimildir, hve-
nær jörðin er fyrst nefnd, til dæmis í
fornbréfasafn og Sturlungu. Ég hef stund-
um sagt að í bókunum sé fullt af „leið-
inlegum“ fróðleik,“ segir hann og brosir,
„og þess vegna var nauðsynlegt að lífga
upp á verkið. Ég valdi því að krydda með
skemmtilegu ívafi, einhverju sem tengd-
ist jörðunum og ákvað að setja inn mikið
af innskotsefni. Þetta eru til dæmis þjóð-
sögur, frásagnir af atburðum, köllum og
kellingum, vísur, draugasögur, sögur af
huldufólki … Þetta þykir lesendum
áhugavert og gerir bækurnar miklu
skemmtilegri.“
Forréttindi að takast á við verkefnið
Sögufélag Skagfirðinga gefur Byggðasög-
una út en félagið hefur staðið að mynd-
arlegri útgáfu gegnum árin, meðal annars
sent frá sér 32 hefti af Skagfirðingabók og
18 bækur af skagfirskum æviskrám. En
hvernig kom til að Hjalti fór að skrifa
þessar bækur, sem kalla má æviskrár
jarða í Skagafirði?
„Þetta er orðinn óheyrilega langur
tími,“ segir Hjalti og brosir. „Eftir að ég
kom út úr skóla flutti ég norður á Sauð-
árkrók og tók við Héraðsbókasafninu. Það
var 1976. Þá lenti ég strax í Sögufélaginu
og var orðinn formaður árið eftir. Allar
götur síðan hef ég unnið að bókaútgáfu.
Í mörg ár var búið að ræða við mig
hvers vegna ekki væri gerð „svona bú-
kolla“ um Skagafjörð. Ég hafði ekki áhuga
á að gera verk með þeim hætti eins og
víða hefur tíðkast, með upplýsingum á
einni eða tveimur blaðsíðum um hverja
jörð.“
Mál þróuðust þannig að Hjalti tók við
stöðu héraðsskjalavarðar af Kristmundi
Bjarnasyni á Sjávarborg og oddvitar í hér-
aðsnefndinni fengu áhuga á að ráðist yrði
í ritun byggðasögu. „Þeir vildu gera þetta
af metnaði og ég fékk leyfi frá Héraðs-
skjalasafninu til að ráðast í verkið – það
var árið 1995,“ segir Hjalti.
„Ég var fenginn til að gera áætlun um
verkið og vissi ekkert hvað ég var að gera.
Fyrsta áætlun hljóðaði upp á sex bækur og
10-12 ár. Hefðu menn gert sér grein fyrir
umfanginu hefði aldrei verið farið út í
þetta! Ég naut þess einstaka trausts fá al-
gjört sjálfdæmi í því hvernig þetta verk
væri hannað og enginn hefur reynt að
beita mig þrýstingi um efnistök eða hvað
ég mætti vera lengi að þessu. Það eru
ótrúleg forréttindi að hafa fengið tækifæri
til að takast á við þetta verkefni.“
Fyrsta bindi Byggðasögunnar kom út
árið 1999. Hjalti segir að fyrstu tvö árin
hafi farið í að leita heimilda í bókum og á
söfnum fyrir norðan og sunnan.
„Ég safnaði að mér ýmiskonar fróðleik,
ljósritaði og safnaði í möppu um hverja
jörð. Það var úrvinnsluefni. Þá tók við að
heimsækja fólkið og jarðirnar – það er
grundvallaratriði. Ef ég skrifaði bara við
skrifborðið heima væri það allt annars
eðlis, og ómögulegt. Ég legg mikið upp úr
vettvangsferðum, að sjá það sem ég fjalla
um og tala við fólk, ábúendur og brott-
flutta.
Það er gríðarlega tímafrekt en skiptir
sköpum. Ég hef þannig náð mörgum
heimildum sem ekki er annars staðar að
hafa og munu falla í gleymsku með því
fólki þegar það hverfur af sjónarsviðinu.“
Gangandi, akandi, ríðandi og í flugvél
Frá 2000 hefur Hjalti eingöngu unnið við
Byggðasöguna og segir að fyrirhugað sé að
bindin verði níu. Í lokabindinu verða
miklar skrár sem verða lykillinn að verk-
inu; manna-, staðanafna og atriðaorða-
skrá. Hann áætlar að heildarverkið verði
alls um 4.000 síður í níu bókum.
Hvenær býst hann við að verkinu ljúki?
Hjalti hikar en segir síðan að áætlað sé
að lokabindið komi út árið 2017 eða 2018.
„Það er erfitt að fastsetja það, reynslan er
sú að þetta vex í umfangi, ég eyði nú meiri
tíma í hvert bindi en í fyrstu; grindin er sú
sama en ég er farinn að vinna ákveðna
verkþætti betur en í upphafi.“
Skagfirðingar hljóta að vera ánægðir
með ritröðina?
„Jú, ég verð að segja að það er mikill og
góður áhugi á þessu verki. Það er keypt á
flestum heimilum í héraðinu. Ég nýt mik-
illar velvildar í þessu starfi og bind vonir
við að þetta nýtist sem uppflettirit í fram-
tíðinni. Það er þegar mikið notað, til
dæmis í ferðaþjónustu, fornleifaskrán-
ingu og landskipulagi. Frá upphafi hef ég
sett í bækurnar staðsetningarpunkta,
með gps-tæki svo að nú eru auðfundin
fornbýli og sel uppi um heiðar og dali.
Bækurnar bera nokkurn keim af því að
ég hef áhuga á fornleifafræði og hef verið í
miklu samstarfi við fornleifadeild
Byggðasafns Skagfirðinga. Við höfum
skoðað nokkra tugi af dularfullum stöð-
um og aldursgreint. Síðasta sumar fund-
um við kirkjugarð í Kolbeinsdal sem ekk-
ert var vitað um og verulegar rannsóknir
hafa verið gerðar á fornum eyðibyggðum,
til dæmis í Vesturdal og Austurdal.
Ég reyni að finna öll gömul búsetusvæði
í Skagafirði, hef lagt óhemjutíma og fyr-
irhöfn í að spora þau uppi; leitað gang-
andi, akandi, ríðandi og í flugvél, á bátum
og vélsleða.
Frá upphafi hafa nokkrir starfað með
mér við Byggðasöguna. Nú er aðstoð-
armaður minn Kári Gunnarsson frá Flata-
tungu. Verkefnið er gríðarlega yfirgrips-
mikið, umfjöllun um 600 jarðir, og ekki
gefst alltaf tími fyrir djúpar rannsóknir.
En eftir á að hyggja þá spyr enginn um
hvað þetta verk hafi kostað eða hvaða
tíma það hafi tekið, heldur hver árang-
urinn varð og hvað eftir stendur,“ segir
Hjalti.
Nýverið kom út fimmta bindi hins viða-
mikla ritverks Byggðasögu Skagafjarðar,
sem Hjalti Pálsson frá Hofi ritstýrir og er
aðalhöfundur að. Í þessu fimmta bindi er
fjallað um Rípurhrepp og Viðvíkurhrepp.
Ætíð er gefin lýsing á jörðinni, getið
bygginga og birt tafla yfir fólk og áhöfn á
tímabilinu 1703-2010. Yfirlit er um eign-
arhald og söguleg umfjöllun allt frá því
jörðin kemur fyrst við heimildir. Lýst er
öllum fornbýlum og seljum sem tengjast
jörðunum og gefið upp GPS-stöðuhnit
þeirra. Drjúgur hluti bókarinnar er ým-
iskonar áhugavert innskotsefni sem teng-
ist jörðunum: þjóðsögur, vísur eða frá-
sagnir af fólki og atburðum. Rík áhersla er
lögð á myndefni.
Þetta nýjasta bindi er í stóru broti eins
og hin fyrri, með 540 ljósmyndum af
ýmsu tagi, kortum og teikningum.
Ítarleg og
glæsileg heim-
ildarit
Gríðarlega yfirgripsmikið
Hjalti Pálsson, höfundur hinnar viðamiklu Byggðasögu Skagafjarðar, við efnisöflun í Kolbeinsdal. Ingjaldshnúkur gnæfir yfir dalnum.
Út er komið sjötta bindi af níu af hinni viða-
miklu Byggðasögu Skagafjarðar sem Hjalti Páls-
son frá Hofi ritstýrir og er aðalhöfundur að.
Einar Falur Ingólfsson efi@mbl.is