Saga - 2002, Side 54

52
ÞORSTEINN HELGASON
Hvað er listræn skemmtun í sögulegri heimildamynd? Að mínu
áliti felst hún meðal annars í stærri skammti af tilfinningum en
hæfilegt þykir í fræðigrein. Hún merkir einnig frásagnarlist sem
heldur athygli vegna þess að eitt leiðir af öðru en með vissri eftir-
væntingu. Hún felur einnig í sér hæfileg hlutföll af samfellu og
fjölbreytni. Hún býr yfir hrynjandi sem slær á kunnuglega strengi
en gefur þó nokkra óvænta hljóma. Hið óvænta birtist alltaf í
félagsskap við það þekkta svo að áhorfandinn tapi ekki áttum.
Söguleg heimildamynd hefur í fórum sínum ýmis meðul til að
leiða áhorfandann áfram - mynd, texta og tónlist. Þegar best læt-
ur fylgja bæði hugur og hjarta áhorfandans með á leiðarenda.
Ef fræðimennska og list eru tvö aðskilin hráefni til að baka úr
sögulega heimildamynd er skylt að minnast einnar klassískrar
blöndu af því tagi sem kom úr eldhúsi franska meistarans Alains
Resnais árið 1956. Myndin heitir Nótt og poka (Nuit et Brouillard),
er hálftíma löng og fjallar um fangabúðir nasista. Hún varð til að
beiðni félags franskra sagnfræðinga sem fjölluðu um seinni
heimsstyrjöldina og með virkri þátttöku tveggja þeirra. Resnais
færðist undan því í byrjun að gera slíka mynd þar sem hann hefði
ekki beina reynslu að byggja á en tók að sér verkið þegar til liðs
við hann kom ljóðskáld sem hafði komist lifandi úr búðunum í
Mauthausen, Jean Cayrol að nafni. Hann skrifaði síðan þulartext-
ann sem sló tóninn þegar í upphafi:
Jafnvel friðsælt landslag, jafnvel akurslétta með fljúgandi hröfn-
um, kornöxum og stöku sinuloga, jafnvel vegurinn sem bílar,
bændur og kærustupör fara um, jafnvel sumarleyfisstaður með
markaði og kirkjuturni getur verið beinasta leiðin að fangabúð-
um.21
Myndavélin og þulurinn leiða áhorfandann áfram eftir grasi grón-
um lestarteinum sem báru áður lestir fanga sem áttu að hverfa út
í „Nacht und Nebel", ástand sem Hitler fann heiti yfir í Niflunga-
óperu Wagners. Myndavélin flytur áhorfandann frá vinstri til
21 „Méme un paysage tranquille. Méme une prairie avec des vols de cor-
beaux, des moissons et des feux d'herbe. Méme une route ou passent des
voitures, des paysans, des couples. Méme un village pour vacances avec
une foire et un clocher peuvent conduire tout simplement á un camp de
concentration." Richard Raskin, Nuit et Brouillard. On the Making, Reception
and Functions ofa Major Documentary Film, bls. 73.