Saga - 2002, Qupperneq 141

MAGNÚS STEFÁNSSON
Um staði og staðamál
í þessari ritgerð verða staðamál biskupanna Þorláks Þórhallssonar og
Árna Þorlákssonar tekin til meðferðar eftir ítarlega umfjöllun lykilhug-
taksins staður. Þetta hugtak var þýðingarlán latneska hugtaksins locus en
ekki stytting hugtaksins kirkjustaður. Staðarhugtakið var notað um bisk-
upsstóla, klaustur og sóknarkirkjur á kirkjustöðum sem kirkjan var ein
eigandi að. Einstöku sinnum voru þó stofnaðir staðir á kirkjustöðum með
bændakirkjum þar sem kirkjan átti einungis hluta kirkjustaðarins. Staðir
og kirkjur voru kirkjulegar stofnanir en orðið kirkjustaður táknar einung-
is bæ þar sem kirkja hefur verið reist. Sumir staðir voru auðugir og vel í
sveit settir, en aðrir fátækir og sumir afsíðis. Alls hef ég getað skráð 138
staði á landinu, um 30-40% af öllum sóknarkirkjum voru staðir, og 113
þeirra munu hafa verið staðir þegar á hámiðöldum. Langflestir staðanna
voru í Austfirðingafjórðungi, 64% af öllum stöðum á landinu, og þessi
fjöldi hlýtur að vera afleiðing staðamála Þorláks biskups helga. Þorlákur
veitti kirkjubændum staðina sem tímabundin lén en markmið Áma bisk-
ups Þorlákssonar var að koma á léns- eða beneficialskipan með staðina,
sem yrðu þá prestssetur.*
Boðskapur Jóns erkibiskups rauða
um staði og tíundir
Arni Þorláksson, nývígður biskup til biskupsstólsins í Skál-
. holti, kom síðsumars árið 1269 til íslands. Hann hafði með-
ferðis boðskap frá Jóni erkibiskupi rauða sem hann sjálfur og
Hólabiskupinn, Jörundur Þorsteinsson, skyldu gera kunnugan og
framfylgja hvor í sínu biskupsdæmi. Það atriði boðskaparins sem
olli mestum deilum var að „allir staðir og tíundir skyldi gefast í
* Grein þessi er að stofni til fyrirlestur sem höfundur hélt í málstofu í
Háskóla íslands 29. mars 2000.
Sc>ga XL: 2 (2002), bls. 139-166.