Saga - 2002, Blaðsíða 144

142
MAGNÚS STEFÁNSSON
Hvað veldur? Að auki gerist önnur spurning áleitin: Hvernig gat
erkibiskupinn upp á eigin spýtur veitt biskupum vald yfir öllum
kirkjustöðum, einnig þeim sem kirkjan átti einungis að hluta eins
og Borg, eða þar sem kirkjan átti ekkert í heimajörðu en aðeins út-
jarðir eða útlönd, eins og var við Hvamm, Grund og Bæ í Bæjar-
sveit,10 eða jafnvirði í skepnum? Sums staðar átti kirkjan raunar
hvorki hluta af kirkjustaðnum né skepnur heldur einungis hlunn-
indi og ítök.
Hvernig hefég skilið hugtakið staður?
Eins og aðrir íslenskir sagnfræðingar sem hafa rýnt í staðamálin
skildi ég til að byrja með stað sem styttingu orðsins kirkjustaður.
En ég varð fljótt óöruggur vegna þess að staðarhugtakið er, eins
og áður segir, einungis notað um kirkjulegar stofnanir á sumum
kirkjustöðum. Sumardag einn árið 1961 varð mér litið á atriðisorð-
ið staðr í registri í öðru bindi Fornbréfasafnsins. Þar sá ég á einu
bretti marga þá kirkjustaði sem nefndir eru staðir í Árna sögu
biskups. Eg fór að athuga máldaga þessara staða og sá fljótt að
helsta einkennið var heildareign kirkjunnar á kirkjustaðnum, eða
með öðrum orðum átti kirkjan eða verndardýrlingurinn kirkju-
staðinn í heild sinni. Þetta var mikil opinberun sem mér virtist
gefa staðamálunum nýtt innihald og mér nýjan skilning. Þessu
næst athugaði ég registrin í þriðja, fjórða og að lokum í fyrsta
bindi með sömu niðurstöðu. Þar á eftir fór ég yfir samtímasögurn-
ar, Sturlunga sögu og Biskupa sögur, og enn var hugtaksnotkunin
hin sama.* 11 Þetta fullvissaði mig um að ég hefði fundið helsta eða
að minnsta kosti eitt helsta einkenni staðanna. Ég orðtók síðan
staðarhugtakið nánar árið 1973 þegar ég var að skrifa „Kirkjuvald
eflist" í Sögu íslands II og fékk vissu fyrir því að staður væri kirkju-
legt fræðiorð sem aðeins var notað í sambandi við vissa kirkju-
staði. Kirkjuleg heildareign á kirkjustaðnum var einkennið sem
10 Sbr. DIIV, bls. 191.
11 Alls hef ég skrásett 2018-2019 dæmi um notkun staðarhugtaksins og 93%
vísa til kirkju með heildareign á kirkjustaðnum. Hin dæmin vísa fram um
1400 ávallt á kirkjulega stofnun á kirkjustað sem kirkjan átti að hluta, aldrei
á sjálfan kirkjustaðinn. Um þetta má lesa nánar í bók minni Staðir og staða-
mál. Eftir u.þ.b. 1400 kemur meira los á hugtaksnotkunina.