Saga - 2002, Side 290

288
RITDÓMAR
hvernig tækni breyttist á þessu sviði. Hiin tengir einnig vel vísinda- og
tæknisögu með því að gera grein fyrir hvernig framfarir í ljósmyndun
tengjast vísindarannsóknum þessa tíma. Ljósmyndun varð mikilvægt
tæki mannfræðinga við skráningu á „framandi" þjóðum. En áhugi
franska heimsveldsisins á íslandi var vitaskuld ekki eingöngu af vís-
indalegum rótum runninn. Frakkar áttu einnig verulegra hagsmuna
að gæta við Island, eins og Æsa rekur skilmerkilega.
Þær myndir sem Æsa birtir eiga vissulega margt sameiginlegt með
öðrum myndum og frásögnum frá íslandi á 19. öld. Þær sýna okkur
blásnauðan ömurleika en líka frumstætt sakleysi, mikilfenglegt lands-
lag, siðmenningu bæjarlífs en líka ótútlegt þéttbýli sem ekki verð-
skuldar að vera kallað bær. í umfjöllun hennar kemur meðal annars
fram ágætt dæmi þess hvemig ferðamannastaður verður til; í hinni
miklu ritröð Gaimard-leiðangursins frá 1836 er birt mynd af „eina
trénu" á íslandi, í garði svonefnds Laxdalshúss á Akureyri; eitt af
furðuverkum Islands var einmitt að þar voru engin tré! Þegar Henry
Labonne kom til Akureyrar hálfri öld síðar tók hann vitaskuld ljós-
mynd af umræddu tré, enda þekkti hann vel rit Gaimard-leiðangurs-
ins. Og hann var ekki sá eini sem tók mynd af þessu tré, fjallaði um
það á prenti eða birti mynd af því. Það gerðu margir aðrir ferðamenn
á 19. öld og kannski eitthvað fram yfir aldamótin 1900.
Myndirnar í bók Æsu gefa okkur innsýn í líf 19. aldar en veita okk-
ur líka aðgang að hugarheimi þess sem þær skóp, þeim væntingum,
fordómum og klisjum sem erlendir ferðamenn höfðu með í farteskinu.
A 18. og 19. öld lýstu erlendir ferðamenn því meðal annars hversu
þunglyndislegir íslendingar væru, sjaldan eða aldrei sæjust þeir hlæja,
ekki síst konurnar. Er unnt að fá betri staðfestingu á þessum lýsingum
en stúlkumyndina sem prýðir blaðsíðu 41 í bókinni og sömuleiðis bak-
hlið bókarkápu? Vel má draga þá ályktun. En kannski er ástæða þess
að stúlkan er svo þungbúin allt annars eðlis. Stúlkan er vitaskuld
alvörugefin vegna þess að henni hefur verið órótt vegna myndatök-
unnar, hún varð líka að standa kyrr eins og stytta góða stund, alger-
lega hreyfingarlaus meðan myndin var tekin, enda lýsingartíminn
langur. Kannski var hún líka alvörugefin að upplagi? Ef til vill mætti
grafa eitthvað upp um það hver þessi stúlka var og við hvaða kjör hún
bjó? Ég nefni þetta hér vegna þess að mörgu er að hyggja þegar ljós-
myndir eru annars vegar. Allt annað en einfalt er að nota þær á mark-
vissan hátt. Eins og aðrar heimildir geta þær á beinan og óbeinan hátt
gefið okkur margvíslegar upplýsingar og veitt okkur innsýn í horfinn
og framandi heim. En þær geta líka leitt okkur á villigötur ef við könn-
um ekki bakgrunn þeirra eins og stundum sést í íslenskum sagnfræði-
ritum.
Bók Æsu er einkar eigulegt rit. Framtak hennar sýnir og sannar, svo