Saga - 2003, Blaðsíða 232

230
RITDÓMAR
stöðu kvenna innan íslensks samfélags um aldamótin 1900 og því er eftir-
tektarvert að sú þjóðernislega sjálfsmynd sem Kristinn H.M. Schram þjóð-
fræðingur greinir í rannsóknum sínum á vestfirskum sögnum úr samtím-
anum er fyrst og fremst karlmannleg. Þessar sagnir eru þó kannski helst til
merkis um einhvers konar eftirsjá eftir fortíðinni, hliðstæðri þeirri sem
Valdimar Tr. Hafstein þjóðfræðingur les lír álfasögum samtímans. í grein
hans eru álfarnir (sem búa við svipaðar aðstæður og landsmenn gerðu fyT'
ir tveimur eða þremur öldum) nokkurs konar varðveislumenn gamla
bændasamfélagsins. Þannig mætti sjá í álfasögunum tilraun til að halda í þá
þjóðernislegu sjálfsmynd sem einkenndi íslenska þjóðernishyggju á nítj-
ándu öld, en snar þáttur í henni var sú skoðun að það væru íslenskir bænd-
ur sem varðveittu þjóðernið hvað best. En það er ekki bara á þessum jaðri
íslenskrar menningar sem þjóðernið virðist vera í nokkurs konar frysti-
klefa. í samanburði Kolbeins Óttarssonar Proppé sagnfræðings á þeim
fimm þjóðhátíðum sem haldnar voru á íslandi á árunum 1874-1994 kemur
fram að að inntak hátíðanna hélst nær óbreytt á þessu 120 ára tímabili. Að
því leytinu til virðumst við sitja uppi með býsna aldrað þjóðerni sem varð
til við aðstæður sem eru gjörólíkar okkar eigin.
Ef við tökum hins vegar upp þráðinn frá því sem að framan var sagt um
fjölbreytileika þjóðemislegra sjálfsmynda, hljótum við að gera ráð fyrir þvi
að í gegnum tíðina hafi þróast nokkrar ólíkar útgáfur af íslensku þjóðerm
(eða þjóðernisorðræðu). Þetta virðist til dæmis hafa gerst í Vesturheimi, en
Steinþór Heiðarsson sagnfræðingur kemst meðal annars að þeirri niður-
stöðu í grein sinni um vandann við það að vera íslendingur vestan hafs að
þar hafi þjóðernið verið lagað að staðháttum og aðstæðum Vestur-íslend-
inga. í raun má lesa svipaða sögu úr grein Katrínar Jakobsdóttur bók-
menntafræðings um þá þjóðernislegu sjálfsmynd sem birtist á síðum Morg-
unblaðsins í tengslum við landafundahátíðahöldin árið 2000. Katrín telur að
á bakvið mikla áherslu blaðsins á áhuga Bandaríkjamanna á íslenskri sögu
og menningu „leynist rótgróin pólitísk skoðun um að ísland eigi að tilheyra
Atlantshafsbandalaginu" (bls. 175). Hún telur að verið sé að búa til goð-
sögn um að íslendingar hafi lengi verið menningarlega og póhtískt na-
tengdir Bandaríkjunum og að það sé eðlilegt að þeir haldi því áfram. Þetta
kann að vera sannfærandi kenning, til dæmis þegar hún er sett í samhengi
við nýlegar umræður um stuðning íslendinga við stríðsrekstur Bandaríkja-
manna (og Breta) í Irak vorið 2003, en bæði forsætis- og utanríkisráðherra
réttlættu þann stuðning meðal annars með því að við hefðum átt og vild-
um eiga samleið með Bandaríkjamönnum í utanríkismálum. En þessa goð-
sögn um ísland sem hluta af Bandaríkjunum hljótum við að vilja skoða i
víðara pólitísku og sögulegu samhengi. Þannig mætti til dæmis spyrja
hvort hægt sé að halda því fram að Morgunblaðið hafi meiri áhuga á menn-
ingarlegum tengslum við Bandaríkin en Evrópu (sem vel á minnst er hvergi