Birtingur - 01.04.1955, Blaðsíða 39

(Flugúrnar) cr í öllu tilliti framúrskarandi lcikrit, scnt
felur undir fornuni kiæðum snjalla nútímalausn á sektar-
vandamálinu: mannlcg nauðsyn réttlætir sökina, knýr
menn til að fjalla um hana af kaldri rökhyggju en vfsa
háspeki á bug og brjótast að lokum út úr vítahring hinna
fornu fórnarhugmynda. í öðrum lcikritum sínum er ekki
örgrannt um að Sartrc beiti nöktum áróðursaðferðum, en
hann fjallar alltaf um knýjandi vandamál og árangur-
inn verður eins konar nútíma hugsjónaleikrit (idéteater).
í skarplegum athugunum sínum á Baudelaire og Genet
hefur Sartre myndað sér sjálfstæðar sálgreiningaraðferð-
tr af furðulegri hugkvæmni og komið með rnargar óvænt-
ar skýringar. Mcð síferskum leikandi og skarplegum
gáfum hefur liann samið verk, sem eru bókmenntunum
verulcgur ávinningur.
Hreyfing existensíalista fullnægði ótvírætt um skeið
almennri þörf í Frakklandi. Þegar hún tók að breiðast
ut varð hún brátt að tízkustefnu, sem ýmiss konar bögu-
bósar héldu mjög á lofti. En af kjarna existensíalismans
spruttu hugmyndir og lífsviðhorf, sem enn eru í fullu
fjöri.
Sartre og Camus voru um tíma eins konar tvístirni
existensíalismans. En þeir urðu bráðlega viðskila. Camus
faerði sér í nyt hugsanagang Sartres þcgar hann mótaði
fjarstæðukenningu sína, kenninguna um að þrátt fyrir
tilgangsleysi alls geti maðurinn léð lífi sínu tilgang með
abyrgum og markvísum athöfnum. Camus hefur í skáld-
sögunni „l’Etranger“ (Útlendingurinn) lýst fjarstæðu-
manninum þannig að hann sé utangátta í heiminum;
hann er svo fullkomlega einlægur að honum dettur ekki
i hug að ala með sér neinar tálvonir eða sjálfsblekkingar
°g verður því einmana, kaldlyndur og cinangraður. Hann
neyðist til að svara til saka fyrir manndráp, sem hann
hcfur ekki framið að yfirlögðu ráði og virðist algerlega
ut f hött. Þetta verður til að hrífa hann úr einangrun-
innt, og þegar hann hefur verið dæmdur til dauða skynj-
ar hann veruleikann á ný. Þessum raunum hans og
þrengingum hefur Camus tekizt að lýsa á hnitmiðaðri
°g raunsannari hátt en Hemingway og öðrum amerísk-
mn rithöfundum, sem beitt hafa svipaðri tækni.
Aðstaða sögupersónanna er þó ekki jafn nöturleg í
n*stu skáldsögu Camus, „La Peste“ (Plágan). Það er
eins. og hann sé að reyna að gera skil kennisetning-
unnt „Existensíalisminn er húmanismi", sem Sartre setti
fram t opinberri ritdeilu, en farist heldur óhönduglega.
etkrit eins og „Caligula" verður á vissan hátt óhugnan-
egt vegna þess, hvernig höfundurinn beitir nær ótak-
tnötkuðum möguleikum fjarstæðukcnningarinnar á notk-
un öfugmæla, en þó er það heillandi verk um það, hve
valdið má stn lítils og athafnirnar hrökkva skammt and-
spænis hugarflugi og girndum. I „l’Homme révolté"
(Uppreisnarmaðurinn) leitast Camus við að rannsaka
hamskipti byltinganna, hvernig þær hafa breytt um eðli
í tímanna rás. í bókinni hyllir hann einstaklinginn, sem
gerir sér ljósa grein fyrir markmiði og leiðum og er alltaf
í uppreisnarham.
Að vísu er Camus allvel rökfimur, en málflutningur
hans verður nokkuð tortryggilegur vegna þess hve bund-
inn hann er einstaklingshyggju, sem getur reynzt brigð-
ul, eigi hún sér enga stoð í þjóðfélagsöflunum. En Cam-
us vill leiða hjá sér stórátök stjórnmálanna til að geta
unnið óháðari en ella og með flekklausari vopnum að
nauðsynlegri umbyltingu heimsins. Sartre hefur haldið
í gagnstæða átt. Hann hefur hneykslazt á rotnun margs,
sem talið er „hinum frjálsa heimi“ til gildis og farið að
halla sér að kommúnismanum.
í togstreitunni milli kommúnisma og katólsku á
kommúnisminn greinilega meiri hylli að fagna meðal
skáldanna. Hjá báðum aðilum eiga þeir vísan öflugan
bakhjall, ágætis ræðustól, gegn allverulegri undirgefni,
en kommúnistunum er meira í mun að breyta þjóðfé-
laginu og þess vegna eru þeir vinsælli. Og þótt skarp-
skyggnum áróðursmönnum katólskra virðist fara fjölg-
andi, eru nær öll skáldin í hópi þeirra miðaldra eða eldri.
Þá hafa skáld, sem standa eða hafa staðið súrrcalism-
anum eða existensíalismanum nærri, auðgað mjög bók-
menntirnar.
Jafn frábærlega frumlegur maður og Michaux getur
virzt gersamlega ósnortinn af málefnum samtímans,
en í raun og veru hafa þau orkað mjög á hann. Yfir
einmanaleik hans og einangrun hvílir þróttmikill, að
maður ekki segi áleitinn blær. Viðkvæmni sinni skýlir
hann með sífelldum árásum og mótleikjum. Hann með-
höndlar veruleikann af gáskakenndum eða örvæntingar-
fullum ofsa, þangað til allt umturnast eða leysist sundur
í afkáralegar kynjamyndir. Hinir stuttu prósakaflar hans
eru stundum eins og nákvæmar lýsingar á ímyndaðri
vofuveröld; frelsi og ófrelsi fallast í faðma í einingu and-
ans. Frásögur, ferðalýsingar, Ijóð og sjálfsævisöguleg at-
riði bindur hann í napurlega skýran og nístandi prósa,
sem ógerlcgt er að skýrgreina.
Michaux hefur gengið svo langt í sérhyggju að því
er líkast sem hann gangi úr ham sínum og sé orðinn
eins konar tvífari sjálfs sín: Sjálfið verður rannsóknar-
efni óháðs vilja skáldsins, vettvangur, þar sem auðveld-
ast er að virða fyrir sér árekstra innri og ytri veruleika.
Annað skáld, sem ekki er stður einkennandi fyrir tím-
ann er Cbar, sem Camus hefur nýlega hyllt sem skáld
3?