Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1984, Page 217

Ritdómar
215
túlkun kemst ekki alveg fram hjá því misræmi sem er milli q og v annars vegar og
h og þ hins vegar (ef þ er látið vera bundið við framstöðu), því hinir síðarnefndu
koma einungis fyrir í innstöðu, ef um er að ræða samsett orð.
Þriðja einingin, sem höfundur II MR talar um og er stærri en stafur, er hend-
ing. Þetta orð kemur fyrir fjórum sinnum á stuttum kafla næst á eftir ferköntuðu
myndinni, en þann kafla vantar í W. Það virðist Iiggja beint við að líta svo á sem
þetta sé sama hugtakið og hið alkunna hugtak í bragfræði. Þetta orð kemur víða
fyrir í textum, og e. t. v. er vafamál hversu skýra merkingu það hefur. Oft, t. a. m.
í Þriðju málfræðiritgerðinni (sbr. Björn M. Ólsen (útg.) 1884:51), er orðið notað
til þess að tákna venslin sem eru á milli samstafanna sem ríma saman, en í öðrum
tilvikum, eins og t. a. m. hjá Snorra (sbr. Finnur Jónsson (útg.) 1931:215) er átt við
þá hluta orðanna eða atkvæðanna, sem ríma, þ. e. a. s. atkvæðið frá og með sér-
hljóðinu. Snorri talar t. a. m. um frumhendingu og viðrhendingu.
Hér skal ekki gerð tilraun til þess að gefa endanlega túlkun á því hvemig beri
að skilja notkun höfundar II MR á þessu orði, enda er texti U brenglaður á þessum
stað. (Raunar setur Raschellá fram, að því er mér sýnist, skynsamlegar tilgátur
um túlkun textans, en það eru einungis tilgátur.) Það virðist ljóst, að höf. II MR
notar orðið um máleiningarnar fremur en venslin, en hins vegar er ekki eins ljóst,
hvers konar einingar nákvæmlega er um að ræða. Á bls. 92, línu 3 og 4 í U segir
að „[málstafir] ... geri ... mál af hendingum þeim (í hdr. stendur þeiri) sem þeir
hafa við hljóðstafina fyrir eða eftir.“ Hins vegar væri hægt að túlka ummæli höf.
nokkrum línum neðar (92:9-10) þannig að hann eigi fyrst og fremst við sérhljóðið
og samhljóðið á eftir. f textanum standa orð, sem erfitt er að túlka vegna brenglaðs
texta, en sem Raschellá getur sér til að merki að hendingar geti orðið lengri en
þær sem lýst sé á myndinni. Síðan segir: „... því at hér er í hending einn hljóðstafr
ok einn málstafr". Þetta virðist eðlilegt að túlka þannig, að sú eining sem höf. n
MR hefur í huga sé rímhluti atkvæðisins. Ef svo er, er hann e. t. v. fyrsti málfræð-
ingur í heiminum sem gerir fræðilegan greinarmun á þeim tveimur hlutum at-
kvæðis sem kalla má stuðul (onset) og rím (rhyme) eða hendingu. Raunar er
vafasamt að þetta beri að taka of bókstaflega, því hvort tveggja er að erfitt er að
henda reiður á textanum í öllum smáatriðum og ekki síður hitt að höfundurinn er
þá varla sjálfum sér samkvæmur, eins og sést af ummælum hans um það að mál-
stafirnir (samhljóðin) geri hendingar við hljóðstafina (sérhljóðin) bæði á undan og
eftir.
í annars allítarlegri umfjöllun um hugtakanotkun II MR minnist Raschellá
ekkert á hugtakið hending, enda þótt full ástæða virðist til, og er það miður.
3. Fyrirmyndir, aldur höfundur
Meginniðurstaða Raschellá viðvíkjandi áhrifum á höfund II MR er sú að hann
hafi verið frumlegur og sjálfstæður fræðimaður, sem ekki hafi fylgt í blindni ein-
hverjum erlendum fyrirmyndum, heldur valið og hafnað. Ef Ormsbókartextanum
er sleppt, koma ekki fram nein bein áhrif frá I MR á II MR, þannig að sú síðar-
nefnda þiggi gagnrýnislaust frá þeirri fyrrnefndu. Eins er um erlendar fyrirmyndir.
Þær séu ekki auðfundnar sem sýnilegt sé að höfundurinn hafi nýtt beint og gagn-