Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1986, Page 165

Fœreyska sérhljóðakerfið
163
4. Lokaorð
4.1 Um fónemið o. fl.
Niðurstaðan er í stuttu máli sú að færeysku sérhljóðakerfi verði
betur lýst með því að heimfæra afbrigði til fónema á grundvelli þess
hvað er hljóðfræðilega líkt heldur en með generatífum reglum. Að
vísu má segja að markmið generatífra greininga sé ekki endilega
heppilegasta mállýsingin heldur lýsing á því hver sé hinn sálfræði-
legi raunveruleiki málsins. En eins og áður er rakið (2.2) má af
ýmsum ástæðum efast um að þær nái því markmiði.
Greiningin hér að framan gerir ekki kröfu til þess að vera álitin
lýsa sálfræðilegum raunveruleika, a. m. k. ekki í neinum eigin-
legum skilningi. Fónemið er nokkurs konar samnefnari yfir þau
málhljóð sem ekki mynda andstæðu, eru hljóðfræðilega lík, skipt-
ast á innan beygingarmynda sama orðs eftir ákveðnum reglum
°- s. frv. A hinn bóginn er óþarfi að gera ráð fyrir því að málnot-
andinn hafi komið sér upp þessum samnefnara beinlínis. Fað er þó
ljóst (sbr. 3.1.1.1) að mikilvægara er að halda aðgreindum þeim
hljóðum sem eru afbrigði ólíkra fónema heldur en þeim sem eru af-
brigði af sama fónemi. Þannig fara birtingarmyndir fónemsins /a/
sjaldnast út fyrir þann ramma sem segja má að sé dreginn af þátt-
unum [+ fjarlægt, -uppmælt]. Það kemur varla á óvart að frávik
frá skýrum framburði, sem koma fram í samfelldu tali, skuli eink-
um taka til umframra þátta en aðgreinandi þættir haldist stöðugir.
Reglurnar sem ráða dreifingu afbrigða saman fónems eru hljóð-
skipunarreglur. Lengdarreglan segir til um það hvenær sérhljóð
skal vera langt og hvenær stutt. Þessar reglur eru auðvitað í ein-
bverjum skilningi sálfræðilega raunverulegar. Málnotendur haga
sér í samræmi við þær. Þeir þurfa þó ekki að búa til ólík afbrigði úr
einni baklægri einingu. Þeir geta eins haft aðgang að afbrigðunum
sjálfum þótt sjálfsagt sé algengt að þeir geri sér ekki meðvitaða
grein fyrir því að munur sé á afbrigðum sama fónems.
Umhverfi þeirrar breytingar sem felldi saman stutt ó og 0 er enn
fyrir hendi og það ræður dreifingu /ou/ og /0/ innan ólíkra beyg-
■ngarmynda sama orðs. Vegna þess að umhverfi þessara hljóð-
skipta er hið sama og það sem ræður dreifingu stuttra og langra af-
brigða hafa þau enn viss einkenni víxla ólíkra afbrigða sama
fónems. Færeyskar hljóðskipunarreglur útiloka röðina /ouCC/ en