Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1999, Side 60

58
Jón G. Friðjónsson
Þessi dæmi staðfesta þá breytingu sem gerð var grein fyrir hér að
framan. Bein merking orðasambandsins til móts við er orðin ógagnsæ
eigi síðar en á 14. öld. Þá fær orðasambandið ákveðið hlutverk
(stefnumerkingu; viðmiðun) í stað eigin merkingar, m.ö.o. inntaks-
orðið móts er orðið hlutverksorð. Þegar breytingin til móts við > móts
við er um garð gengin opnast möguleikar til að auka hlutverksorðið
móts með smáorðunum í (fyrst) og á (síðar). Þar sem um er að ræða
hlutverksorðið móts en ekki eignarfallsmynd af nafnorðinu mót skipt-
ir fallstjóm forsetninganna á/í ekki máli. í samböndunum í/á móts við
virðast orðin í/á vera atviksorð sem standa með hlutverksorði en ekki
forsetningar sem standa með eignarfallsmynd af inntaksorði.
Alkunna er að útbreiðsla málfarsbreytinga er hægfara, nokkrar ald-
ir geta liðið uns henni er lokið og nýmæli hafa öðlast fullan þegnrétt í
málinu. Á þeim tíma er þess að vænta að nokkurrar óvissu gæti um
málbeitingu og kemur hún þá fram í því að mismunandi myndir em
notaðar á víxl án þess að greina megi meginreglu. Úr síðari alda máli
eru kunn fjölmörg dæmi um slíka fjölbreytni. Einkum eru textar úr
Biblíunni lærdómsríkir þar sem þar er um „sama texta“ að ræða frá
ýmsum tímum. Nokkur dæmi eru sýnd í (46):
(46)a. Og Móses leiddi fólkið út af búðunum í móts við Guð (sl6
(2. Mós 19, 17 (GÞ)); Þá leiddi Móses fólkið út af herbúðun-
um til móts við Guð (Við); Þá leiddi Móse fólkið út úr búð-
unum til móts við Guð (1912)
b. Og svo vorum vér í þeim dalnum gegnt húsinu Peor (5. Mós
3, 29 (GÞ)); Dvöldum vér svo um hríð í dalnum á móts við
Betpeor (5. Mós 3, 29 (Við)); Dvöldum vér nú um hríð í daln-
um á móts við Bet Peór (1912)
c. sem þau komu nú nœr Jebus (Dóm 19, 10 (GÞ)); og kom í
nánd við Jebús (Dóm 19, 10 (Við)); komst norður á móts við
Jebús (1912);
d. rís upp og kom í móts við mig (sl6 (Sálm 59, 5 (GÞ)); vakna
þú, að mæta mér (Við)
Eins og sjá má er notkun mismunandi mynda æði fjölbreytileg hér og
sýnir í raun einkum að notkunin er talsvert á reiki allt frá 16. öld. Hér
að framan hefur verið reynt að færa rök að því að röð breytinganna sé
eftirfarandi: