Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1999, Side 185

Flugur, smágreinar og umrœðuefni 183
því sambandi nefnir hann til dæmis þolmynd í íslensku. Við erum vön
að segja að þolmynd í íslensku sé mynduð með hjálparsögnunum vera
eða verða og lýsingarhætti þátíðar af aðalsögninni (sjá t.d. Bjöm Guð-
iínnsson 1946:85). Þar er sem sé ekki um einfalda formbreytingu á
formi sagnarinnar að ræða heldur bætast setningarleg hjálparorð við
samkvæmt ákveðnum reglum, þ.e. hjálparsögnin vera (eða verða). En
tungumál em mismunandi að þessu leyti. í latínu samsvarar formlegi
oaunurinn á sagnmyndunum amo og amor því sem í íslensku er táknað
nteð (ég) elska og (ég) er elskaður. Við getum því sagt að málfræði-
formdeildin mynd hafi (a.m.k.) tvær undirdeildir í latínu og íslensku,
Þ-e- germynd og þolmynd. í latínu er þessi munur hins vegar sýndur
nieð beygingu sagnorðsins (þ. e. tilbrigðum í formi) í því dæmi sem var
tekið en í íslensku er hann sýndur á setningarlegan hátt (þ. e. með setn-
'ngarlegu hjálparorði).3 Eiríkur stingur þess vegna upp á því (1990:48)
að greina málfræðilegar formdeildir í tvennt, eins og sýnt er í (2):
(2) málfræðilegar formdeildir
beygingarlegar setningarlegar
Það er til skýrleiksauka að gera þessa aðgreiningu. Samkvæmt þessu
v*n málfræðilega formdeildin (málfræðiformdeildin) tala í íslensku
f’eygingarleg því að tölur eru aðgreindar með beygingu (t. d. í nafnorð-
Urn) en málfræðilega formdeildin mynd (eða undirdeildin þolmynd —
Vlð geymum okkur svokallaða miðmynd í bili) væri setningarleg
(setningafræðileg) því þolmynd er greind frá germynd með setningar-
^egum hjálparorðum.4
Ég mun hér stundum nota orðið setningarlegur fremur en setningafrœðilegur
)c"ar ég á við atriði sem tengjast setningagerðinni sjálfri fremur en fræðigreininni
SClT1 fjallar um gerð setninga, setningafræði. Á erlendum málum eru orðin syntaktisk
a syntactic tvíræð að þessu leyti, þ.e. þau lúta ýmist beint að setningagerðinni eða
æðigreininni um hana. Orðið setningafrœðilegur er oft notað í báðum þessum merk-
J^gurn og það verður líka gert hér þótt stöku sinnum sé reynt að létta á því með því
að
nota orðið setningarlegur í staðinn.
Onnur og hefðbundnari leið til aðgreiningar er að tala um einfalda (eða ósam-
Setta) beygingu annars vegar og samsetta beygingu hins vegar. Með samsettri beyg-
‘ngu te- periphrasis) er þá átt við aðgreiningu sem látin er í ljós með setningarlegum
Ja Parorðum, svo sem hjálparsögnum til dæmis. Það er þó að sumu leyti skýrara að
n°ta hugtakið beyging aðeins um formbreytingar orða. Þetta skýrist nánar síðar.