Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1999, Page 196

194
Flugur, smágreinar og umrœðuefni
ásamt merkingarskilgreiningu (þ.e., málnotendur þurfa að læra merk-
ingu þeirra utan að) og ekki leiddar af samsvarandi formum án -st með
einhvers konar beygingarreglu.
Loks eru í (8e) dæmi um -.s/-sagnir sem eiga sér enga samsvörun
án -st. Það er svo sem ekki dæmalaust um „merktar“ beygingarmynd-
ir, sbr. að sum nafnorð eru aðeins til í fleirtölu (lat. pluralia tantum,
sbr. líka grein Höskuldar Þráinssonar 1983), en þetta dregur þó úr lík-
um þess að rétt sé að telja miðmynd sérstaka beygingarformdeild.10
Almenna spumingin er hins vegar hversu bókstaflega beri að taka
kröfuna um það að tiltekin undirdeild beygingalegrar formdeildar hafi
alltaf „sömu“ merkinguna, gefi orðinu „sams konar“ hlutverk eða
valdi „sams konar“ tilbrigðum í merkingu og ella geti ekki verið um
beygingu að ræða. Við skulum því skoða það nánar og litið á annars
konar dæmi.
Ef við lítum fyrst á fallbeygingu, verður að viðurkenna að ekki er
auðvelt að finna sameiginlega merkingu eða hlutverk í þeim dæmutn
um þágufall sem sýnd em í (9):
(9)a. Ég hjálpaði Jóni.
b. Ég sendi Jóni bréf.
c. Jóni líkaði bókin vel.
d. Dyravörðurinn kastaði Jóni út.
e. María býr með Jóni.
f. Hún fékk engan frið fyrir Jóni.
g. Bjöm er líkur Jóni.
Með þessu er ekki sagt að engar reglur gildi um notkun þágufalls í ÍS'
lensku. Það má t. d. sýna fram á að veruleg tengsl eru á milli þágufalls
10 Eins og kunnugt er uppruna miðmyndarendingarinnar -st að leita í afturbeygða
fomafninu sig (eða sik), sbr. Kjartan G. Ottósson 1992. f þeim skilningi má segja
afturbeygða merkingin sé hin upprunalega (sjá Stefán Einarsson 1945:147), s^r'
merkingarleg tengsl klœðast við klœða sig. Staða viðskeytisins -st miðað við beyg"
ingarviðskeyti minnir líka á þennan setningarlega uppruna, þ. e. sú staðreynd að þa^
kemur yfirleitt á eftir endingum persónu og tölu: (við) klœð-um-st. Orðmyndunarvið-
skeyti koma hins vegar jafnan á undan beygingarendingum, sbr. snjó-ug-ur. Hér ma
þó benda á að ákveðin tilhneiging er til að breyta þessari röð í íslensku og segja (við)
klœðu-st-um, en sú röð væri í betra samræmi við það að -st væri orðmyndunarvið"
skeyti en ekki beygingarviðskeyti í nútímamáli (sbr. Eirík Rögnvaldsson 1990:71)-