Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2010, Blaðsíða 67

65
Rýnt í sögu fomafnsins hvorgi, hvorugur
Nú er það oftast svo að eintala er algengari en fleirtala í beygingu orða.
Fornafnið hvorgi, hvorugur er hér engin undantekning. Af þeim dæmum
sem fundust við þessa athugun reyndust eintöludæmi miklu fleiri en fleir-
töludæmi.128 Það gefur hugmynd um raunverulega tíðni eintölu- og fleir-
tölumynda í beygingu fornafnsins.
í beygingu fornafnsins hvorgi virðist um að ræða mismunandi viðnám
eintölumynda og fleirtölumynda við tiltekinni breytingu, áhrifum hinnar
ríkjandi raðar -E#. Fornafnið virðist hafa verið mun meira notað í eintölu
en fleirtölu. Beyging hvorgi var sérkennileg í málinu (hengill fyrir aftan
beygingarendingar). Það sem heyrist sjaldnar (fleirtölumyndir) er vænt-
anlega torlærðara en annað. Það er því eðlilegt að menn endurtúlki eða
breyti fyrr slíkum myndum.129
4-6 Afhverju fékk Glyfirleitt myndina -ig- viðs&taskiptin?
Eins og komið hefur fram höfðu sætaskiptin jafnan í för með sér breyt-
ingu á mynd Gl. Það sem eitt sinn var -gi (eða -kij kom eftir sætaskiptin
langoftast fram sem -ig- (*hvor-ir-gi -> hvor-ig-ir (nf.kk.ft.)). Frá þessu eru
teyndar ýmsar undantekningar. í eignarfallsmyndunum hvorskis (*hvor-s-ki
hvor-s-ki-s) og hvorkis (*hvor-s-ki -> hvor-s-ki-s > hvor-ki-s) hélst mynd
bengils óbreytt við sætaskiptin. Og nokkur dæmi eru um viðskeytið -g- í
stað -ig-t einkum í þf.kk.et. hvorngan (sbr. 3.7). Það er hins vegar lang-
algengast að viðskeytið fái myndina -ig-, einnig þar sem búast hefði mátt
við samdrættinum -ig- > -g-, þ.e. á undan beygingarendingum sem hófust
á sérhljóði. Eins og komið hefur fram (3.7) var slíkur samdráttur regla í
lýsingarorðum með viðskeytunum -ig-, -ug- og -ag- fram um 1300.
Því hefur verið haldið fram að forsenda sætaskiptanna í fornafninu
hvorgi (eða hvárgi) hafi verið sú að viðskeytið -ig- var til fyrir í málinu
(Kjartan G. Ottósson 1992:89):
118 í íslenskum ritum sem leitað var í (sjá viðauka), að frátöldum dæmum úr Ólafs
sögu helga, fundust alls 376 dæmi um fornafnið hvorgi. Þar af voru 68 fleirtöludæmi. Mun-
utinn á fjölda eintölu- og fleirtöludæma er mikill og þó eru myndirnar hvortki og hvorki
sem hluti tengingar ekki hafðar með í þessari talningu.
129 í þessu sambandi má einnig minnast á eina af þeim staðhæfingum sem Manczak
setti fram um áhrifsbreytingar, en staðhæfingarnar byggði hann á athugunum á ýmsum
Evrópumálum. Hann kallaði þetta reyndar tilhneigingar en samkvæmt 13. tilhneigingu hans
hafa eintölumyndir meira viðnám gagnvart áhrifsbreytingum en myndir annarra talna
(Manczak 1963:30). Sbr. einnig hér á eftir (nmgr. 133) um meira viðnám algengra orða
gagnvart áhrifsbreytingum.