Vera - 01.07.1983, Blaðsíða 26

ar. Á fyrri tíð voru sums staðar á landinu
konur sem kölluðust hlutakonur, annars
staðar voru fanggæslur i verstöðvum, og
seinna ráðskonur. í heimahöfn voru beit-
ingakonur og unglingar og börn sem
snemma byrjuðu að beita, og þegar litlu vél-
bátarnir komu voru þar einnig landmenn og
landformenn.
Sennilega hafa ekki margar konur verið
landformenn. Eina veit ég þó sem var land-
formaður fyrir vestan tvær vorvertíðir 1942
og 1943. Hún heitir Guðrún Þórðardóttir og
er nú kennari og leiðsögumaður. Hún er
fædd 21. júní 1930 og var því ekki nema 12
og 13 ára þegar hún var landformaður hjá
föður sínum sem var þá útgerðarmaður í
ögurvík við Djúp (ísafjarðardjúp). Áður en
börn hans uxu svo úr grasi að þau væru lið-
tæk við útgerðina hafði hann yfirleitt fjóra
háseta og voru tveir þeirra með honum á
bátnum og tveir í landi. Hásetarnir voru til
heimilis hjá útgerðarmanninum og hafði
það mikla vinnu í för með sér fyrir húsmóð-
urina við matargerð og þjónustu alla. 1942
er sonurinn orðinn fullgildur sjómaður, en
Guðrún sem er elst systranna verður land-
formaður og fósturbróðir hennar, einu ári
yngri, aðstoðarmaður. Yngri systurnar
hjálpa móður sinni við inniverkin. Guðrún
lýsir starfi sínu sem landformanns:
,-,Ég stjórnaði beitingu beittar voru
40 lóðir, og sá um að hafa allt klárt,
þ.e.a.s. að vera búin að Ijúka við að
beita og hafa lóðarbalana tilbúna,
svo hægt væri að taka þá um borð,
þegar faðir minn kom að landi. Þá
tókum við við línunni og stokkuðum
hana upp. Ég þurfti að sjá um að
skera fiskinn úr kúskelinni og síðan
skera beitinu, sem var eiginlega ein-
göngu kúfiskur eða freðin síld eða ný
þegar hún fékkst. Vinnutiminn var
yfirleitt frá kl. 5 að morgni til kl. 17.
Aldrei var róið á sunnudögum, en
farið var fram eins og sagt var og lín-
an lögð síðdegis. Varð því að beita á
sunnudögum, en allir hjálpuðust þá
að við beitinguna og tók það því ekki
langað tíma. Á laugardögum þurfti
að sjálfsögðu ekki að beita“.6)
Hlutakonur munu aðallega hafa þekkst á
Suðurnesjum. Kaup þeirra var hlutur jafn
hlut karlmannanna sem réru. Steinunn Þór-
arinsdóttir minnist á þetta:
...ég hafði verið ráðin hlutakona, en starf
hlutakonu áttu að vera að gera að fiski og sjá
um annað viðvíkjandi afla.7)'
Á árabátaöldinni fyrir vestan — sums
staðar fram til 1920 — fylgdi hverri skips-
höfn kona sem kölluð var fanggæsla. Fang-
gæslan átti að elda og hita kaffi og hafa mat-
inn tilbúinn er sjómenn komu að landi.
Sumir sjómennirnir höfðu reyndar skrínu-
kost en kaffi þurftu þeir að fá. Fanggæslan
átti einnig að gæta fengins afla og sjá um að
honum væri ekki stolið úr hjöllunum. í
kaup fengu fanggæslur stærsta fiskinn úr
hverjum róðri, hvort sem veiðin var mikil
eða lítil. Það þótti vel borgað. Fanggæslan
átti líka að þvo sjóvettlingana af sjómönn-
unum þegar þeir komu úr róðri. Sjóvtettling-
ar voru tvíþumlaðir ullarvettlingar, væri í
þeim tog þófnuðu þeir síður.8) Herdís
Andrésdóttir hefir trúlega haft sjóvettlinga í
huga er hún kvaðst hafa „úr togi glófa unn-
ið“. Með tilkomu vélbáta breytast starfs-
hættir á ýmsan hátt, fór nú aðeins nokkur
hluti sjómanna á sjó. Hinir voru landmenn
og þá var ekki lengur þörf á að hafa fang-
gæslu, en í staðinn kom matráðskona til að
elda matinn og sjá um bjónustubrögð að
einhverju leyti.
Elín Jónsdóttir (f. 1896) frá Eskifirði fór
a.m.k. á 15 vertíðir sem ráðskona. Tólf ver-
tíðir var hún á Hornafirði, tvær í Sandgerði
og eina eða tvær á Þórshöfn. Hún var ein
kvenna með skipshöfn sinni sem mun hafa
verið 15 manns þó ekki væru nema fimm á
sjónum. í verbúðinni í Sandgerði um 1940
höfðu nokkrar skipshafnir hver sitt her-
bergi, sem var í senn svefnskáli og eldhús (Á
Hornafirði höfðu ráðskonur við tvo báta
svefnherbergi saman). Eldavélin var lítil
með aðeins tveim hólfum og var elda-
mennskan fyrir heila skipshöfn fyrirhafnar-
söm, en Elín var góð matmóðir og mat-
reiðslukona (það er mér vel kunnugt um).
öll brauð og bakkelsi með kaffinu, svo sem
kleinur og jólaköku og ýmsar aðrar kökur,
einkum fyrir páskana, bakaði Elín í litlu
eldavélinni. Herbergi skipshafnanna voru
uppi í verbúðinni, og var þar hvorki vatns-
leiðsla né frárennsli, og þurfti Elín því að
bera út allt skólp og úrgang, en vatn var
henni fært í tunnu, og eins var henni færð
upp öll soðning, en í búðir varð hún að fara
sjálf.9)
Fyrir um það bil 200 árum var í Breiða-
fjarðareyjum kona sem hefir verið a.m.k.
jafnoki Þuríðar formanns í sjósókn. Hun
hét Halldóra Ólafsdóttir. Halldóra réri
margar vertíðir í Oddbjarnarskeri sem for-
maður á einum af bátum Eggerts bróður
síns í Hergilsey. Eggert Ólafsson (f. um
1732) var m.a. þekktur fyrir hjálpsemi við
flökkufólk undan móðuharðindunum eftir
Skaftáreldana 1783, en flóttafólkið flykktist
út í Oddbjarnarsker, sem reyndar var ó-
byggð eyja utan þess tíma ársins sem þar var
verstöð, þar fékk það fisk og annað sjávar-
fang og jafnvel mél.
Halldóra Ólafsdóttir var stjórnsamur for-
maður og karlmannsígildi að burðum, og
reyndist hún bræðrum sínum skæður keppi-
nautur um sjósókn og aflasæld. Sakir þess
að Halldóra var bækluð fékk hún viður-
nefnið klumbufótur eða klumba. Viður-
nefni hennar hafa ekki gleymst, en hennar
eigin nafn er ekki ævinlega rétt þar sem frá
henni er sagt. Þorbjörg er hún stundum
kölluð eða Þuríður en ein af systrum hennar
hét Þuríður. Halldóra hefir verið upp á sitt
besta nokkru fyrir móðuharðindin, því í
einu manntali er hún talin vera 73 ára árið
1811, en firpm árum eldri skv. annarri heim-
ild. Sagt er að hásetar hjá Halldóru voru
konur einar.10)
Á Breiðafjarðareyjum sóttu konur sjóinn
meira en annars staðar á landinu. Oft fóru
stúlkur líka í hákarlalegur, segir Ingibjörg
frá Djúpadal. Hún segist hafa þekkt gamlan
kvenmann, sem alltaf var í vist, lengst af í
Rauðseyjum, sem sagðist hafa farið í 16 há-
karlalegur og var sáígröm yfir því að þær
gátu ekki orðið tuttugu.11* Fátæk vinnu-
kona átti líka sinn metnað. Hvað hún hét
þessi kona segir ekki. En Þóra Valgerður hét
kona sem fæddist vestur á Fellsströnd árið
1853. Ung að aldri hafði hún lengi legið i
verbúðum með útróðrarmönnum, því hún
var vinnukona og var „látin róa margar ver-
tíðir í Bjarnareyjum (og víðar), eins og þá
var venja um dugmiklar vinnukonur“.12)
Það mun hafa verið alsiða að stúlkur vist-
uðu sig með því skilyrði að vera sendar í ver
eða út undir Jökul, í Oddbjarnarsker eða
aðrar verstöðvar. Þeim þótti það sumum
betra að fara í ver en vera við eldhússtörfin.
13)
26