Vera - 01.12.1991, Blaðsíða 36

BÓKADÓMUR
SAGA SONAR MÍNS
Nadine Gordimer
Mál og menning 1991
Nadine Gordimer fæddist í
Suður-Afríku árið 1923. Faðir
hennar, Letti af gyðingaættum,
hafði flutt til S-Afríku til að
auðgast. Hún skrifaði mikið
strax í æsku en fyrsta bók
hennar kom út 1953 er hún
var þrítug. Síðan hafa komið út
fjölmörg verk eftir Nadine
Gordimer og i þeim fjallar hún
um kynþáttaaðskilnað hvitra
og litaðra í landi sínu. í haust
voru Nadine Gordimer veitt
bókmenntaverðlaun Nóbels og
verða þau vonandi til að kynna
hana hér á landi.
Saga sonar míns, sem hér
verður fjallað um, er önnur
bókin eftir Gordimer sem út
kemur á íslensku. Hin bókin,
Heimur feigrar stéttar, kom út
á íslensku á sl. ári og hefur
Ólöf Eldjárn þýtt báðar þessar
bækur. Vonandi mun Ólöf
halda áfram að þýða bækur
Nadine Gordimer á íslensku.
Saga sonar míns er nútíma-
saga, sem segir frá u.þ.b. tíu
árum í lífi kynblendingsfjöl-
skyldu í S-Afríku. í upphafi býr
ijölskyldan í litlu samfélagi
kynblendinga, Benóní, utan
við Jóhannesarborg og má
aðeins koma til borgarinnar á
laugardögum. „Á laugardags-
morgnum fóru þau í inn-
kaupaleiðangra i bænum með
strætó og seinna á bílnum sem
þau höfðu sparað sér saman
fyrir. Lilla var dubbuð upp í
hvíta sokka með blúndum og
Villi var í safarífötunum með
síðbuxunum, laugardags-
klæðnaði föður síns í smækk-
aðri mynd. Sonni og Aila báru
matvörur til vikunnar í plast-
pokum merktum O.K. Bazaar,
auðkenni fjölskyldna af þeirra
tagi sem voru um allar götur,
launafólks sem varð að versla
þar sem ódýrast var og leyfði
sér þann munað að kaupa ís í
brauðformi eða salthnetur
handa börnum sínum einu
sinni í viku og standa i biðröð
eftir bjór til helgarinnar í þeim
hluta vínbúðanna sem var
aðskilinn frá afgreiðslunni
fyrir hvíta. Þetta fólk birtist í
bænum á laugardögum eins og
jurt sem skýtur skyndilega
upp kollinum eftir regnskúr,
göturnar fylltust af körlum og
konum með börn í eftirdragi að
skoða í búðarglugga og kynna
sér augfysta útborgunarskil-
mála á svefnherbergissettum
og setustofusamstæðum sem
báru nöfn er ætluð voru til
þess að færa þröngum og
niðurníddum hreysum hall-
arviddir, „Granada", „Versalir“.
Á virkum dögum hvarf mann-
mergðin, hvarf auðsveip í
útlegðina á svæðunum sem
henni var ætluð utan við
bæinn.“
Hvíta fólkið býr út af fyrír
sig í borginni, kynblendingar
búa saman í litlum samfélög-
um utan borgarinnar og yst i
enn öðrum þorpum búa
svertingjarnir. Hver hópur
hefur sitt afmarkaða svæði.
Þetta efni bókarinnar gefur
okkur sem ekki höfum reynt
kynþáttamisrétti á sjálfum
okkur nýtt sjónarhorn og bók-
in er þannig fróðleg fyrir alla
sem vilja reyna að skilja
ástandið í S-Afríku.
Kynþáttaaðskilnaður hvitra
og svartra, sem er aðalvið-
fangsefni bókarinnar, er sýnd-
ur gegnum fjölskyldu Villa,
sögumannsins. Hann er
unglingur þegar sagan hefst en
ungur maður sem hefur sett
sér framtíðarmarkmið þegar
henni lýkur. Lesandi kynnist
fjölskylduliflnu og ástamálum
föðurins og það er spennandi
að lesa um þetta fólk. En saga
íjölskyldu Villa er sögð til að
sýna misréttið í samfélaginu á
áhrifaríkan hátt. Þroskasaga
Villa og íjölskyldu hans, það
sem þau takast á við og verða
að þola undirstrikar óréttlætið
og ofbeldið sem ríkir gagnvart
lituðu fólki.
Faðir Villa er kennari að
mennt. Hann var barnakenn-
ari í Benóní en var rekinn frá
störfum þegar hann hóf bar-
áttu gegn kynþáttamisréttinu.
Hann var alltaf kallaður gælu-
nafni sínu, Sonni, sem undir-
strikar að hann er sonurinn
sem foreldrarnir eru svo stoltir
af og sonur þjóðar sinnar, sem
hann berst fyrir af meðfæddri
réttlætiskennd. „Sonni varð
kennari. Hann var stolt for-
eldranna og almenna gælu-
nafnið sem notað hafði verið til
að lofsyngja hann sem hinn
eina sanna „son“, elsta dreng-
inn, átti eftir að fylgja honum
alla tíð, um öll hin breytilegu
skeið mannsævinnar." (9)
Aila, móðir Villa, er hús-
móðir sem vinnur einnig utan
heimilis. Hún nam stærðfræði
og sálarfræði í bréfaskóla og
eftir að fjölskyldan flytur til
Jóhannesarborgar fær hún
starf sem aðstoðarstúlka
læknis.
Lilla er eldri systir Villa og
heldur, eins og faðir hennar,
gælunafni sínu alla tíð. En Villi
ber nafn Williams Shake-
speares. Faðir hans var mikill
aðdáandi Shakespeares og las
verk hans ætíð meðan þau
bjuggu í Benóní. Og væri Villi
spurður hvað hann ætlaði að
verða þegar hann yrði stór
svaraði faðir hans: „Sonur
minn ætlar að verða rithöf-
undur". (32)
Villi er sögumaður, eins og
fyrr sagði, og viðhorf hans og
skoðanir ríkja í sögunni. En
sagan fylgir oft Sonna, sem
verður þannig nákominn les-
anda. Lesandi fær aftur á móti
aldrei vitneskju um hugscinir
Ailu og því verður hún fjar-
lægari persóna en feðgarnir og
jafnframt án nokkurs veik-
leika. Villi er mikill aðdáandi
móður sinnar og honum þykir
mjög vænt um hana, það er
e.t.v. þess vegna að Aila er svo
óskeikul og aðdáunarverð í
sögunni sem raun ber vitni.
Þannig sér sonurinn móður
sína. Hugsanir Lillu eru heldur
ekki látnar uppi og hún kemur
minna fram en aðrir í fjöl-
skyldunni. Hún er þó engan
veginn gallalaus eins og móðir
hennar. Lilla er ekki í mið-
punkti frásagnarinnar en
gegnir afar veiga miklu hlut-
verki. Lilla er pabbastelpa og
mótar það líf hennar.
Saga sonar míns lýsir átök-
um milli ólíkra heima. Það er
heimur ijölskyldunnar meðan
hún býr í Benóni, fortíðin sem
stöðugt er borin saman við
heim þann er fjölskyldan mæt-
ir í Jóhannesarborg, nútim-
ann. Fortíðin fól í sér öiyggi,
virðingu og samheldni íjöl-
skyldunnar en nútíðin er
ótiygg og sundruð. Fjölskyldan
var sátt við hlutskipti sitt áður,
heima í Benóní, en þó vissu
foreldrarnir að líflð ætti að
felast í einhveiju öðru: „Þau
[Sonni og Ailaj komust að raun
um að í augum þeirra beggja
virtist tilgangur lífsins fólginn i
því, á einhvern dularfullan
hátt, að lifa til gagns. Þau vissu
hvað það var ekki: það var ekki
að lifa fyrir sjálf sig eingöngu,
börnin sín eða ættingjaklík-
una. Þau voru ekki orðin viss
um hvað það var; ekki ennþá.
Vissu bara að það átti eitthvað
skylt við ábyrgð gagnvart
samfélagi, ...“ (11)
Sonni og Aila voru samtaka
í einu og öllu áður. Þau tóku
þátt í störfum hvors annars og
virtu og mátu hvort annað. I
Jóhannesarborg þegar Sonni
hóf afdráttarlausa baráttu fyrir
afnámi kynþáttamisréttisins
varð Aila utangátta. Hann lét
sem minnst uppi heima fyrir til
að gæta öiyggis fjölskyldunnar
og hjónin fjarlægðust hvort
annað. Hið pólitíska líf Sonna
var algerlega slitið úr tengslum
við fjölskyldulífið, ólíkt þvi sem
var meðan hann var kennari
heima í Benóni. Fjölskyldu-
meðlimir létu sem minnst
uppskátt um sjálfa sig hver
fyrir öðrum.
Villi tregar fortíðina. Hann
vill ekki vita ýmislegt sem
hann kemst þó ekki hjá að sjá
og heyra. Hann þroskast þó
svo að lokum að hann skilur
að þær breytingar sem hann og
fjölskylda hans hafa gengið í
gegnum voru óumflýjanlegur
veruleiki sem hann varð að
horfast í augu við: „Minn tími
er í vændum á stjórnmála-
sviðinu. Mér var haldið utan
við slíkt, það hentaði þeim ekki
að ég hefði hlutverki að gegna
þar, en ég ætla að skrásetja,
einhvern tímann, það sem
hann og móðir mín/Aila og
Lilla og allir hinir gerðu, lýs-
ingu á því hvernig var í
rauninni að lifa lífl sem mark-
aðist af frelsisbaráttu, ámóta
og líf eyðimerkurbúa markast
af baráttu við þorsta og dagar
fólks sem býr við snjó og ís
markast af baráttu gegn
heljardoða kuldans. Það er það
sem baráttan snýst um, hún
snýst ekki um slagorð sem
höfð eru yflr æ ofan í æ eins og
sj ónvarpsauglýsing. “ (219
Saga sonar míns er spenn-
andi bók. Lesandi kynnist hög-
um einnar fjölskyldu náið,
hamingju hennar og sorgum
og fólkið í þessari fjölskyldu fer
að skipta hann máli. Nadine
Gordimer sýnir hina pólitísku
baráttu í Suður-Afríku út frá
þessarí einu Qölskyldu og gerir
þannig frásögnina af baráttu
og kúgun áhrifaríka og auð-
skiljanlega hverjum sem er.
Sigurrós Erlingsdóttir
36