Vera - 01.09.1995, Blaðsíða 18

kv nnafræðin
Helga Kress. Ræöst hún í bók sinni of harkalega að
karlmennsku ímyndinni?
rannsakaö hugmyndaheim okkar: „Frásögn
er bundin einstakri atburðarás, einstökum
persónum, athöfnum þeirra og aðstæðum,
hún er reist á ytri sýn til þess sem á sér stað
í heiminum", meðan heimspekin lætur sér
„ekki nægja að skoða hlutina þannig utan
frá heldur einbeitir sér að hinu innra sam-
hengi, lætur ekki staðar numið við einstök
atriði á yfirborði veruleikans“(93). í þessu
samhengi bendir Helga á að bókmennta-
fræði eigi margt skylt við heimspeki þar sem
hún fæst við merkingu mannsins T tungu-
máli og texta. Vegna þess að íslendingar
sækja sjálfsmynd sína til tungumálsins og
bókmenntanna er þeim „illa við gagnrýna
umljöllun og túlkun sem fer undir ytra borð-
ið og hróflar með því við sjálfsmynd þeirra,
þeirri mynd sem þeir hafa gert af sjálfum sér
og menningu sinni.“(94)
Máttugar meyjar
er ekki hægt að kúga til fulls
í Máttugum meyjum hróflar Helga einmitt við
sjálfsmynd íslendinga. Hún leggur áherslu á
munnlega menningu kvenna og beinir sjón-
um sínum að heimi völvunnar, valkyrjunnar
og tröllkonunnar, öllu því sem liggur á jaðri
ríkjandi karlamenningar. Helga fjallar um
grátinn sem kvenlega orðræðu, tregrof sem
er einungis kveðið af konum. í þessum
menningarheimi er ókarlmannlegt aö gráta
og er það tákn um kvenleika og ergi. Helga
bendir á að grátur sé líkamsmál sem tekur
við þegar orðunum sleppir. Hann sprettur af
valdaleysi, vonbrígðum, reiði og sorg kvenna
sem hafa verið yfirgefnar. í þessu sambandi
fjallar Helga um grátljóð Eddukvæða þar
sem konur segja frá lífi sínu af miklum til-
finningahita. Slúður er annað dæmi um
óheft og flæðandi tungumál og bent hefur
verið á það sem einkenni á skáldlegu máli
kvenna. Slúður hefur einnig oft að geyma
gildismat sem ógnar samfélaginu. Það kem-
ur oft upp á yfirborðið í frásögn íslendinga-
sagna og er venjulega tengt konum. Konurn-
ar slúöra á meðan karlarnir liggja á hleri fyrir
utan. Helga segir aö „það sem einkenni
slúður kvenna í íslendingasögunum séu
gróteskar athugasemdir þeirra um karlhetj-
urnar þar sem karlmennska og vald er dreg-
ið í efa. Þannig grefur slúðrið undan grunni
karlveldisins og er hættuleg orö-
ræða“(175). Með því að fjalla um grátinn og
slúðrið er Helga að leggja áherslu á hið
kvenlega I íslensku fornbókmenntunum.
Helga nefnir þær Fenju og Menju í Gróttu-
söng sem dæmi um frelsissviptingu
kvenna. Kvæðið er harmhljóð máttugra
meyja sem eru orðnar að amb-
áttum. Helga telur kvæðið vera
„dæmigert fýrir fjölda hlið-
stæðra frásagna í íslenskum
fornbókmenntum sem sýna að
máttugar meyjar er ekki hægt
að kúga til fulls. Þær rísa alltaf
upp og baráttan er enda-
laus“(ll). Hún segir baráttu
karlveldisins við sterkar konur
vera eitt meginviðfangsefni ís-
lenskra fornbókmennta og
bendir á að þó að „þær meyjar
sem koma fyrir í íslenskum
fornbókmenntum" séu ekki
frjálsar, séu þær „sterkar, og
styrkur þeirra felst einmitt í því
að þær neita að láta kúga sig.
Það gera þær að mestu án ár-
angurs, en andóf þeirra má sjá
alls staðar I textanum, og er
það jafnframt einn helsti drif-
kraftur hans" (12).
Helga ógnar ríkjandi hug-
myndum um íslenskarfornbók-
menntir með því að benda á
þennan drifkraft, þar sem ís-
lensk bókmenntafræði hefur
aðallega fengist við að við-
halda ríkjandi hugmyndum um fornbók-
menntir, þar sem þess hefur verið gætt að
hrófla ekki við ímynd karlmennskunnar.
Með því að benda á að íslenskar fornbók-
menntir fjalli ekki aðeins um menningar-
heim karla, heldur einnig munnlega hefð
kvenna, er Helga að grafa undan grunni ríkj-
andi menningar. Bók hennar er hættuleg
orðræða og hana verður að þagga niður.
Óskamynd íslendingsins af sjálfum sér
íslensk bókmenntafræði er afar sjálfhverf.
Hún hefur nær eingöngu fengist viö íslensk-
ar bókmenntir, aðallega fornbókmenntirnar
sem hafa verið taldar merkasta framlag ís-
lendinga til heimsbókmenntanna. Islending-
ar eru í þessu samhengi karlmenn þar sem
körlum eru eignaðar nær allaríslensku forn-
bókmenntirnar þrátt fýrir að þær séu flestar
höfundalausar. Helga bendir á í Máttugum
meyjum að ekkert sagnarit sé eignað konu
og aðeins lítið brot af varðveittum kvæðum
sé eignað konum. Hún telur ennfremur að
„mun meira hafi tapast af kvæðum kvenna
en karla og þær hafi verið settar hjá í göml-
um skáldatölum og nöfn þeirra rituö utan
rnáls" (15-16). Á einum stað afsakar meira
aö segja skrifarinn að hann skuli telja konur
meö skáldum. Helga bendir á það I grein
sinni í ársriti Torfhildar að hin mikla bók-
menntafræöilega umræða sem fór fram á
fyrri hluta aldarinnar hafi alveg farið fram hjá
íslenskum fræðimönnum. Eina hugtakið
sem þeir þeita í rannsóknum sínum er höf-
undurinn; „Tslensk sagnaritun er eins og all-
ir vita höfundarlaus. Skapaöi þetta visst
vandamál fyrir Tslenska skólann og mikla
fræðilega vinnu, þar sem öll áhersla var
lögð á að hafa upp á höfundinum, ekki ein-
ungis í verkinu, heldur einnig í veruleikan-
um"(96). Sigurður Nordal lýsti höfundi Völu-
spár sem karlmanni, menntamanni,
höfðingja og heimsborgara, „hann hafi verið
einn af vitrustu mönnum samtíðar sinnar og
naut þeirrar menntunar sem íslendingar á
10. öld áttu kost á. Hann hafi oft farið til Al-
þingis og í heimboö til vina sinna, jafnvel í
aðra landsfjórðunga. Þá hafi hann farið utan
einu sinni eða oftar og fært sér samneyti
annarra spakra manna í nyt til þess að tala
við þá um alvarleg efni. Þetta les hann út úr
kvæðinu. Óskamynd íslendingsins af sjálf-
um sér“(96). íslendingar vilja halda T þessa
óskamynd sína. Með því að benda á hugs-
anlegan þátt kvenna í sköpun bókmennt-
anna er verið að kollvarpa rótgrónum hug-
myndum um sjálfsmynd sem byggð er á
óskhyggju.
Ólafur Þóröarsson.