Ægir - 01.03.2002, Blaðsíða 32

H A F R A N N S Ó K N I R
32
Ýmsar frásagnir hafa verið skráðar
þar sem umfangsmiklu brottkasti
er lýst. Þannig segir í Togarasögu
Magnúsar Runólfssonar (Magnús
Runólfsson og Guðjón Friðriks-
son 1983, bls. 76): „Í saltinu var
ekkert hirt nema þorskurinn og
þá var stundum óhemjuvinna að
henda hinu öllu út. Það var
kannski fullt dekk og aðeins
nokkur kvikindi af þorski innan
um allan ufsann, karfann og há-
karlinn. Maður var kófsveittur
alla daga að stinga þetta út og af-
köstin afar lítil. Þrældómur var
að djöfla þessu inn og út aftur og
geysileg verðmæti fóru í sjóinn af
hreinu þekkingarleysi. Það var
ekki fyrr en seinna að farið var að
hirða ufsann og karfann.“ Þetta
mun hafa verið á árunum 1925-
30.
Miklar sögur gengu á sínum
tíma um svokallað Hvalbaks-
fiskirí, sem var stundað á Aust-
fjarðarmiðum við Hvalbak fyrir
1930, að sögn þeirra sem til
þekkja. Fiskur var mjög jafnsmár
á þessum slóðum en í miklu
magni og því lágu togarar í þessu
og flöttu í salt eða svokallaðan
Labra. Samkvæmt sögusögnum
var mikið um brottkast og stóðu
menn gjarnan við lensportin
heilu túrana við að sparka út smá-
fiskinum. Í ævisögu togara-
mannsins Guðmundar Halldórs
eftir Jónas Guðmundsson (bls.
48) er getið um veiðar við Hvals-
bak árið 1913 og að „þar var í
gamla daga mikil kóðableiða.
Þarna mokuðum við upp smá-
þorski“. Ekki er þó sérstaklega
getið um brottkast.
Gríðarleg veiði var við Vestur-
Grænland á árunum upp úr
1950. Fiskmagnið var slíkt að
mestu skipti að draga trollið að-
eins í eina til tvær mínútur, ella
var hætta á að „sprengja“ trollið
og tapa fiskinum. Togarar voru að
taka 20-60 tonna afla í togi og
höfðu menn hvergi nærri undan
að gera að aflanum. Nærri má
geta að ekki hefur smáfiskur verið
hirtur við slíkar aðstæður og fóru
miklar sögur af smáfiskadrápi við
þessar veiðar. Ljóst er þó að mikið
hefur einnig verið af góðum fiski.
Þannig landaði togarinn Egill
rauði 380 tonnum af fullstöðnum
saltfiski á Norðfirði sumarið
1954 eftir sex vikna veiðiferð til
Grænlands (Ægir 8. tbl. 1954).
Á síðari áratugum hefur stór-
fellt brottkast vafalaust átt sér
stað í einhverjum tilvikum enda
þótt umræða um slíkt hafi ekki
farið hátt. Höfundur þessarar
greinar var til að mynda vitni að
miklu brottkasti togara í Reykja-
fjarðarál í marsmánuði 1976 og
má ætla að hundruðum tonna, og
jafnvel þúsundum, hafi verið
varpað fyrir borð meðan þessar
veiðar fóru fram. Svæðinu var síð-
an lokað í framhaldi af könnun
sem gerð var á aflasamsetningu
togaranna.
Miklar breytingar hafa verið
gerðar á undanförnum áratugum
Brottkast ýsu
á Íslandsmiðum
- metið með lengdarháðri aðferð
Brottkast á fiski er ekki nýtt fyrirbæri í fiskveiðum hér við land. Ekki
eru þó heimildir um brottkast á fiski á fyrri öldum, þ.e. meðan fiskveið-
ar hér við land voru stundaðar nánast með handaflinu einu. Slíkt at-
hæfi, að kasta fiskinum - matnum - hefur vafalaust verið óhugsandi á
tímum harðræðis og skorts á öllum sviðum. Telja má líklegt að brott-
kast hefjist með veiðum stórvirkra togskipa hér við land undir lok 19.
aldar. Með þeirri tæknibyltingu sem þá var innleidd margfaldaðist afl-
inn og varð ekki sá takmarkandi þáttur sem hann hafði verið til þess
tíma. Þar með sköpuðust efnahagslegar forsendur fyrir brottkasti. Verð-
mætasti hluti aflans var hirtur en öðru varpað fyrir borð eða gefið Ís-
lendingum sem stunduðu svokallaða „tröllaróðra“ um nokkurt skeið. Á
þessum fyrstu árum togara hér við land þóttu þeir þvílík skip að þeim
var líkt við tröll, enda afköstin eftir því. Um þetta má lesa í ævisögu
Tryggva Ófeigssonar eftir Ásgeir Jakobsson (1979).
Ólafur K. Pálsson
Höfundur er fiskifræðingur
á Hafrannsóknastofnuninni