Freyr - 01.07.1995, Page 17

Rœktunarstörf Björns
Halldórssonar í Sauðlauksdal
eftir Sturiu Friðriksson
Erindi flutt á málþingi um síra Björn Halldórsson í Sauðlauksdal, sem haldið var í
Háskóla íslands 29. apríl 1995 í tilefni af 200 ára ártíð hans.
Björn Halldórsson prófastur í
Sauðlauksdal við Patreksfjörð
var fæddur 5. desember 1724 að
Vogsósum í Selvogi. Foreldrar
hans voru síra Halldór Einarsson
prestur í Selvogsþingum og kona
hans Sigríður Jónsdóttir prests á
Gilsbakka. Arið 1756 gekk síra
Björn að eiga Rannveigu Olafs-
dóttur frá Svefneyjum, systur
þeirra nafnkunnu Svefneyja-
bræðra, Eggerts Olafssonar,
Magnúsar lögmanns og Jóns
fræðimanns. Sumarið 1782 flutt-
ist síra Björn að Setbergi við
Grundarfjörð, og andaðist hann
þar 24. ágúst 1794. A síðasta ári
voru því liðin 200 ár frá dánar-
dægri hans. Síra Björn má með
réttu kallast einn helsti braut-
ryðjandi garðyrkju á íslandi á 18.
öld.
Akrar vorufrjóir
og aldingarðar
gladdist arður
í grœnum sverði.
Þannig kemst Bjöm Halldórsson
að orði í kvæðinu Fjörgynjarmál,
sem hann orti í minningu Eggerts
Ólafssonar.
Síra Bjöm Halldórsson í Sauð-
lauksdal er meðal annars okkur
kunnur fyrir brautryðjandastörf í
garðyrkju og fyrir það að hafa verið
talinn fyrstur íslendinga að rækta
kartöflur hér á landi. Við upprifjun
á þessum þætti sögunnar má þykja
nokkuð sérstætt að ungur, ósigldur
sveitapiltur, sem nýlega hafði tekið
við prestskap á jörð í órækt og með
niðumíddum húsum, vestur á fjörð-
um, skuli hafa orðið öðrum lands-
mönnum fremri í garðyrkju, frum-
kvöðull kartöfluræktunar og höf-
Sturla Friðríksson.
undur bóka um matjurtaræktun.
Vakna spurningar um það, hvaða
hvatir liggi þar að baki og stuðli að
þess háttar atorku. Mætti að minnsta
kosti ætla, að viðkomandi hafi áður
séð og getað fylgst með garðyrkju-
störfum, hafi numið nokkuð í
grasafræði og haft góða aðstöðu til
þess að afla útsæðis og verkfæra,
getað fjármagnað tilraunastarfið og
síðan komið upplýsingum um
árangur á framfæri.
Grœnmetisrœktun
Garðrækt og framleiðsla á
grænmeti til manneldis var óveruleg
hér á landi allt frá fyrstu tíð fram að
síðustu tveimur öldum. Þegar rakin
er saga garðræktar á íslandi er samt
rétt að minnast á, að í fornsögum er
getið um laukagarða og hvanna-
garða. Þessi ræktun hefur samt ekki
verið talin almenn og þegar líður
fram á miðaldir, er varla um nokkra
grasgarða að ræða, nema ef vera
skyldi við klaustrin eða á biskups-
stólunum. Varla er nokkur viðleitni
til garðyrkju fyrr en á 17. öld, þegar
Gísli Magnússon sýslumaður
(1621-1696), sem nefndur var Vísi-
Gísli, fór að gera tilraunir með rækt-
un grænmetis. Gísli hafði dvalist í
Hollandi og þar kynntist hann
garðrækt og hóf ýmsar jarð-
ræktartilraunir, fyrst á Munkaþverá
og síðar á Hlíðarenda. Árið 1686
fluttist Gísli, þá á sjötugsaldri, að
Skálholti til dóttur sinnar og gerði
þar enn mikinn kálgarð.
Rúmum 60 árum síðar mun þar á
biskupssetrinu enn hafa verið
grænmetisgarður. „I Skálholti var
þá ræktað ágætt hvítkál“, ritar Niels
Horrebow, eftir heimsóknina þang-
að. Og Eggert Ólafsson getur þess
1762, að þar hafi kál verið ræktað
að minnsta kosti í síðastliðin sjötíu
ár, (þ. e. frá dögum Vísa-Gísla). „En
stærstir og bestir eru garðarnir í
Viðey og Reyjavík um þetta leyti“,
skrifa þeir Eggert Ólafsson og
Bjarni Pálsson. „Á báðum þeim
stöðum spruttu allskonar kálteg-
undir vel.“ Horrebow getur þess
einnig, að þegar hann kom til
Bessastaða 1749, hafi þá verið
ágætur urtagarður þar með ýmsum
matjurtum. Er af frásögn hans
greinilegt, að höfuðsmaður á Bessa-
stöðum hefur ræktað ýmsar teg-
undir grænmetis í garði sínum.
Magnús amtmaður Gíslason hafði
þá einnig um margra ára skeið
ræktað matjurtir á Leirá. Og
urtagarðar voru um þessar mundir
hjá sýslumönnum og lögmönnum
og á nokkrum presstsetrum, svo
sem í Reykholti og Hjarðarholti í
Borgarfirði að sögn Eggerts Ólafs-
sonar. Þannig voru þá grænmetis-
garðar í öllum landshlutum og er
7.'95- FREYR 289