Freyr - 01.07.1995, Blaðsíða 22

Ritverk Björns í Sauölauks-
dal
Þótt Björn í Sauðlauksdal hafi
verið kunnur fyrir ýmsar verklegar
framkvæmdir á sviði jarðyrkju, eru
þau ritverk, sem eftir hann liggja
ekki síðri til að viðhalda minningu
hans. Skal hér aðeins getið nokkurra
rita hans, sem fjalla um land-
búnaðarmál.
Veturinn 1767-8 þegar Eggert
Olafsson var síðast í Sauðlauksdal,
sat hann að ritstörfum og samdi þá
Maturtabókina, hina meiri, sem
týndist með honum í Breiðafirði um
vorið, en hann hafði áður skilið eftir
afrit af hluta bókarinnar, er hann
ætlaði vinum sínum. Þetta kver jók
síra Bjöm og nefndi „Stutt ágrip úr
Lachanologia eða Maturtabók“. Er
hún gefin út í Kaupmannahöfn 1774.
Telur hann, að þetta sé hin fyrsta bók
um leiðbeiningar í ræktun græn-
metis, sem rituð sé á íslensku, að því
leyti, að hún sé samin af eigin
reynslu. Að vísu hafði árið 1770, eða
fjórum ámm áður, komið út íslensk
Urtagarðsbók Olafs Olavíusar um
svipað efni, en hún studdist að mestu
við erlendar heimildir. Gerir síra
Björn grein fyrir þessum mismuni
bókanna í riti sínu Atla (1780). í
þessari Maturtabók Eggerts er hins
vegar tekin til fyrirmyndai' árangur
af ræktuninni í Sauðlauksdal. Þess
vegna má að vissu leyti einnig telja
þessa bók til árangurs af verkum síra
Björns. í bókinni er til dæmis greint
frá því, hvemig skuli vinna mat-
jurtagarðinn og hvemig unnt sé að
leiða vatn að garðinum til vökvunar
eins og gert var í Sauðlauksdal.
Þarna er í fyrsta sinn rætt um
ýmsar gerðir íslensks jarðvegs, eðli
þeirra og notagildi fyrir garðrækt.
Greinilegt er, að þarna kemur fram
reynsla frá Sauðlauksdal um ýmsar
jarðvegsgerðir við ræktun. Er t.d.
leirjörð úr flögum talin vera súr og
áburðarsnauð. Einnig hefur mýrar-
rauði réttilega reynst þeim mágum
magur. Gerð er grein fyrir gildi
skeljasands, sem nóg var af í Sauð-
lauksdal, til íblöndunar í moldar-
jarðveg, en móbergssandur álitinn
lítt til „garða nýtandi.“
Þess er getið, að velja þurfi garð-
stæði í halla til suðurs gegnt sól og
best sé, að veggur úr torfi og grjóti
sé hlaðinn, til þess að skýla fyrir
norðanátt. Er auðsætt, að hér er um
að ræða reynslu þeirra mága í
Sauðlauksdal. Síðan eru taldar upp
hinar ýmsu matjurtir, sem ræktaðar
voru þar vestra. I eftirmála er að
lokum getið um erfiðleika rækt-
unarinnar, en að ágæt laun þessa
erfiðis fáist með uppskeru, sem
komi búinu að góðu gagni. Er það í
anda þeirrar bændahugsjónar og
búhyggju, sem þeir mágar aðhylltust.
Grasnytjar
Það var fyrst 1781, að síra Björn
settist niður til þess að skrá þekk-
ingu sína á villtum, íslenskum
plöntum og þær nytjar, sem af
hinum einstöku tegundum mátti
hafa. Sú samantekt varð bókin
Grasnytjar, sem kom út í Kaup-
mannahöfn 1783, og má að sumu
leyti teljast framhald Maturta-
bókarinnar. Hafði vinur síra Björns
og gamli skólafélagi hans, Jón
Eirfksson konferenzráð, hvatt hann
til þess að rita bókina. Sá Jón einnig
um að koma henni á prent á kostnað
konungs og dreifa ókeypis 750
eintökum til embættismanna á
íslandi. Með því móti var enn
komið á framfæri þessum ræktunar-
áhugamálum prófastsins í Sauð-
lauksdal og þekkingu hans á
nytjaplöntum.
Bjöm greinir frá því, að Eggert
Ólafsson hafi kennt sér að þekkja
íslenskar plöntur, „samt þeirra
frjóvgunarhátt og mismun,“ en þar
er átt við flokkunarkerfi Linnés,
sem var þá að ryðja sér til rúms
meðal líffræðinga. Er reyndar auð-
séður skyldleiki Grasnytja við
Ferðabókina og Maturtabók Egg-
erts og er greinilegt að Eggert hefur
verið lærifaðir Björns í grasafræði
og ræktun nytjaplantna. Er víða í
fyrmefndum ritum Eggerts bent á
þau not, sem af íslenskum plöntum
má hafa, og styðst Bjöm við þær
heimildir og einnig við „dálítið ágrip
um íslenskar urtir“ frá Eggerti, sem
Bjöm hafði undir höndum. Er í
Grasnytjum meðal annars fjallað um
23 sömu tegundir íslenskra háplantna
og nytjum þeirra lýst, oft með
svipuðum orðum og gert var í
Maturtabókinni, þar sem Eggert íjall-
ar um æta villivexti.
Bjöm getur þess í formála Gras-
nytja, að áður hafi hér verið ritað
um lækningajurtir, svo sem Gand-
reið Jóns Daðasonar (1606-1676)
og rit síra Daða Steindórssonar
(1648-1723), en sá fróðleikur, sem
þar standi, hafi að mestu verið
fenginn úr erlendum ritum, þýskum
og latneskum, og að þar sé fjallað
um erlendar plöntur, sem komi
Islendingum að litlu gagni. Hins
vegar, telur hann, að í Grasnytjum
sé helmingur upplýsinga fenginn af
eigin reynslu, svo og granna og
annarra manna.
Meðal annars vegna þess, að í
Grasnytjum er fjallað um nytjar
íslenskra plantna, hefur sú bók
sérstakt gildi. Síra Bjöm skráir þar
og tekur til meðferðar 190 íslenskar
plöntur, en af þeim eru 140 háplönt-
ur. Notar hann alþýðleg, íslensk
nöfn, þegar hann lýsir notagildi
ákveðinna plöntutegunda og var
ekki áður til neitt sambærilegt rit
um íslenskar plöntur. Er þetta rit
síra Björns því merkileg frumsmíði
í íslenskri grasafræði, þótt ekki sé
þar um fullkomna Flóm að ræða.
Eitt merkasta ritverk síra Björns á
sviði búvísinda er Atli, sem lokið var
við 1777 og síðan prentað í
Hrappsey 1780, og því nokkru fyrr
en Grasnytjar. Má segja, að þar sé
enn fjallað um gróðumytjar, þar sem
í Atla er rætt um tún og engjar og
allar nytjar jarðargróða, sem búinu
má að gagni koma. Er ungum bónda
þar bent á þýðingu góðrar umgengni
um landið og hvemig unnt sé að lifa
farsællega á landsins gæðum, sé
þeim ekki ofboðið. Hér skal ekki
rakinn nánar sá fróðleikur, sem þar er
skráður, en þar styðst síra Björn
einmitt víða við eigin reynslu frá
búskapnum í Sauðlauksdal og vitnar
í rit Eggerts lögmanns og skrif þeirra
beggja. Atli var fyrsta leiðbein-
ingarrit um búfræði hér á landi, sem
ætlað var bændum eða bændaefnum
og náði miklum vinsældum. Er það
merkt tímamótaverk, sem eitt sér
hefði nægt til þess að halda á lofti
minningu síra Bjöms.
Margir urðu til þess að taka upp
ræktun garðávaxta í kjölfar þessara
fyrstu tilrauna og ritsmíða um
garðrækt. Frá því garðyrkja hófst
hér á landi á 18. öld efldist hún
smám saman og fjölgaði brátt mat-
jurtagörðum. Ymsir tóku þá að gera
tilraunir með garðplöntur, en enginn
294 FREYR - 7. '95